سونامی بازماندگان از آموزش در راه

حق آموزش یکی از حقوقی است که در میثاق بین‌المللی «حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» به عنوان یکی از حقوق اساسی بشر در نظر گرفته شده است. این حق شامل حق آموزش ابتدایی اجباری رایگان برای همه، الزام ایجاد آموزش متوسطه در دسترس همه، خصوصا ارائه مترقی آموزش متوسط رایگان، و نیز الزام ایجاد دسترسی مساوی به آموزش عالی، به طور ایده‌آل از طریق ارائه آموزش عالی رایگان می‌شود. با این وجود همچنان میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از دستیابی به حق تحصیل محروم مانده‌اند. در ایران نیز با وجود اینکه بر اساس اصل سی‌ام قانون اساسی ایران دولت موظف است آموزش رایگان تا پایان دوره متوسطه را برای تمام ملت فراهم سازد اما تعداد قابل‌توجهی از کودکان ایرانی از تحصیل بازمانده‌اند. آمارهای رسمی، غیررسمی و تخمین‌ها (براساس نتایج سرشماری‌‌ها) از تعداد کودکان بازمانده از تحصیل متفاوت است؛ از جمعیت چند هزار نفری تا جمعیت ۴ میلیونی. با این حال بررسی نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن نشان می‌دهد تعداد این کودکان بیش از سه میلیون نفر است.

جمعیت بالای محرومان از تحصیل در ایران یکی از چالش‌های مهم در حوزه فقرزدایی و توسعه پایدار است. حل این معضل نیازمند سیاست‌گذاری‌ در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. با این وجود بررسی لایحه بودجه سال ۹۹ نشان می‌دهد در تدوین بودجه سال آینده توجه چندانی به حل این معضل نشده است. چنانکه به رغم افزایش ۱۸ درصدی کل بودجه آموزش و پرورش در بودجه سال ۹۹ عموما  اعتبار  برنامه‌های مرتبط با عدالت آموزشی یا کاهش یافته یا افزایش قابل‌توجهی نداشته است. به عنوان مثال اعتبارات ایاب و ذهاب دانش‌آموزان مناطق محروم در مقاطع مختلف از حدود ۱۹۴ به ۱۴۶ میلیارد تومان کاهش یافته است. در مورد دیگری اعتبارات برنامه توسعه عدالت آموزشی (پوشش دانش‌آموزان لازم‌التعلیم بازمانده از تحصیل در استان‌های هدف) از  میلیارد تومان۲۹۰ به ۱۶۰ میلیارد تومان کاهش یافته است. کاهش حدودا ۴۵ درصدی اعتبار این برنامه در حالی است که اعتبار سازمان مدارس غیردولتی و توسعه مشارکت‌های مردمی بیش از ۲۰۰ درصد افزایش یافته است؛ سازمانی که بودجه آن صرف کمک به مدارس غیرانتفاعی می‌شود.

آمار و ارقام ضد و نقیض از تعداد دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل

منظور از کودک بازمانده از تحصیل، گروهی از جمعیت است که در یازه سنی ۶ تا ۱۸ سال قرار دارند اما در کل ماه‌هاى تحصیلى در چرخه‏ آموزشى کشور حضور ندارند. با این تعریف کلیه کودکان ۶ تا ۱۸ ساله‌ای که به‌طور کلی وارد چرخه آموزش نشده اند یا پس از مدتی از آن خارج شده‌اند بازمانده از تحصیل محسوب می‌شوند. تاکنون آمار رسمی و دقیقی از تعداد کودکان بازمانده از تحصیل منتشر نشده است. اعداد و ارقام متفاوت و ضد و نقیضی در این باره در رسانه‌ها مطرح می‌شود که بازه گشترده‌ای از چند هزار تا چند میلیون نفر را در بر می‌گیرد.

آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران در ارتباط با سوادآموزی تنها درصد جمعیت بی‌سواد کل کشور را به تفکیک جنسیت نشان می‌دهد. این آمار بدون تفکیک گروه‌های سنی مختلف است. در تخمین تعداد کودکان بازمانده از تحصیل اغلب به اشتباه تنها کودکانی در نظر گرفته می‌شوند که بی‌سواد هستند. یعنی کودکانی که از ابتدا وارد چرخه آموزش نشده‌اند.

بررسی اطلاعات موجود از سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ که آخرین سرشماری انجام شده در ایران است  در محاسبه تقریبی تعداد کودکان بازمانده از تحصیل راه‌گشا است. با توجه به داده‌های این سرشماری جمعیت دختران و پسران ۵ تا ۱۹ ساله در ایران در سال ۹۵ حدودا ۱۷.۵ میلیون نفر بوده است. همچنین بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران در آن سال مجموعا حدود ۱۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر دانش‌آموز ایرانی در مدارس تحصیل می‌کردند. با این حساب از جمعیت ۵ تا ۱۹ ساله ایران در سال ۹۵ حدود ۴ میلیون و ۸۰۰ هزار دانشجو نبودند. البته نمی‌توان تمام این جمعیت را جزو کودکان بازمانده از تحصیل محسوب کرد زیرا بخشی از این جمعیت خارج از محدوده سنی دانش‌آموزان مدارس است. با احتساب این نکته و با تقریب می‌توان جمعیت کودکان بازمانده از تحصیل را حدود ۴ میلیون نفر در نظر گرفت.

آمارهای رسمی و غیررسمی منتشر شده در این باره اعداد متفاوتی را برای جمعیت کودکان بازمانده از تحصیل اعلام می‌کنند. مدير كل آسيب اجتماعي سازمان بهزيستی در سال ۹۳ اغلام کرده بود در سال ۱۳۸۵ از كل جمعيت ۱۳ ميليوني در سن ۱۰-۱۸ ساله كشور ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار کودک خارج از چرخه تحصیل بودند. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز سال گذشته تعداد کودکان بازمانده از تحصیل را بر اساس سرشماری سال ۹۵ بالغ بر یک میلیون و هفتصد هزار نفر معرفی کرده بود. این در حالی است که سالنامه آماری وزارت آموزش‌ و پرورش در سال تحصیلی ۹۵-۹۶ تعداد کودکان بازمانده از تحصیل را در مجموع حدود ۷۴۸ هزار نفر اعلام کرد. نادر قاضی‌پور نماینده مردم ارومیه در مجلس نیز سال گذشته تعداد کودکان بازمانده از تحصیل را ۴ میلیون نفر اعلام کرده بود.