بازی آمریکا با «ماشه» خالی

«مکانیسم ماشه» آخرین تیر حقوقی آمریکا است. آخرین تلاش دیپلماتیک برای تمدید تحریم‌های تسلحیاتی ایران که می‌تواند منجر به وضعیتی بی‌سابقه در شورای امنیت شود. بیست‌وهفتم مهر طبق قطع‌نامه 2231 به پایان می‌رسد و  هیچ‌یک از تلاش‌های آمریکا برای تمدید تحریم‌ها به ثمر نرسیده است. این تلاش‌ها یک سال بعد از خروج آمریکا از توافق‌ هسته‌ای آغاز شد و این کشور اکنون و در آستانه پایان تحریم‌های ایران قصد دارد از سازوکاری پیش‌بینی شده در توافق هسته‌ای و قطع‌نامه 2231 علیه ایران استفاده کند. همان توافقی که از آن خارج شده است. این در حالی است که همه طرف‌های برجام و اعضای دائم شورای امنیت مخالف این اقدام هستند. به تازگی نیز سخنگوی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته: «از آنجا که آمریکا از برجام خارج شده است توانایی فعال کردن مکانیسم ماشه را ندارد.» البته حتی قبل از اینکه اروپایی‌ها با استفاده از مکانیسم ماشه مخالفت کنند، مقامات آمریکایی از اجرایی نبودن آن صحبت کرده بودند. جان بولتون مشاور پیشین امنیت ملی آمریکا پس از خروج این کشور از برجام گفته بود، این مکانیسم دیگر برای آمریکا در دسترس نیست. حتی برایان هوک مسوول پیشین گروه ایران در وزارت ‌خارجه آمریکا نیز اظهارنظر مشابهی داشت. هر چند بعد از شکست‌ همه سناریو‌ها در آخرین اظهارنظرش اعلام کرد که آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلحیاتی از مکانیسم ماشه استفاده خواهد کرد. اما مکانیسم ماشه چگونه عمل می‌کند و مهم‌تر از آن، اصرار بی‌منطق آمریکا برای استفاده از آن چه پیامدهایی خواهد داشت؟ این‌ها سوال‌هایی است که در گفت‌وگو با «کوروش احمدی»‌کارشناس روابط بین‌الملل به آن‌ها پاسخ دادیم.

«اسنپ‌بک» یا مکانیسم ماشه چطور عمل می‌کند؟

«مکانیسم ماشه» اصطلاحی است که معادل عبارت «اسنپ‌بک» به کار برده می‌شود. «اسنپ‌بک» در بند 11 و 12 قطع‌نامه 2231 به کار برده شده است. قطع‌نامه‌ای که تایید کننده برجام است و پس از توافق هسته‌ای به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رسید. مکانیسم ماشه به پیشنهاد آمریکایی‌ها در برجام گنجانده شد و امکان اعاده قطع‌نامه‌های پیش از توافق‌هسته‌ای را طی روندی مشخص فراهم می‌کند. روندی که البته اگر آمریکا عضو برجام بود هیچ مانعی برای پیشبرد آن وجود نداشت. طبق مکانیسم ماشه هریک از اعضای برجام می‌تواند اعلام کند که «عدم پایبندی اساسی» به برجام رخ داده است. پس از این، روندی به صورت اتوماتیک برای رسیدگی به این شکایت آغاز می‌شود. شکایت طی 30 روز به کمیسیون مشترک برجام می‌رود. سپس اگر اختلاف حل نشد کمیسیون مشترک با وزرای خارجه کشورهای عضو برجام جلسه برگزار می‌کند و اگر کشور شاکی همچنان بر اعتراض خود مصر باشد، موضوع عدم پایبندی اساسی به شورای امنیت سازمان ملل برده می‌شود. نکته اینجاست که روند حل اختلاف در کمیسیون مشترک برجام طبق بند 10 قطع‌نامه 2231 شکل توصیه‌ای دارد و الزام‌آور نیست. به این ترتیب کشور شاکی حتی می‌تواند از این بند عبور کند و مستقیم طی 30 روز موضوع شکایت را در شورای امنیت مطرح کند. شورای امنیت نیز باید قطع‌نامه‌ای صادر کند که تمدید تعلیق تحریم‌ها و قطع‌نامه‌های پیشین را به رای بگذارد. به این ترتیب کشور شاکی -که اینجا آمریکا است- می‌تواند قطع‌نامه شورای امنیت را وتو کند و به این صورت همه قطع‌نامه‌های پیشین را اعاده کند. به عبارت دیگر اگر کار به شورای امنیت برسد به طور قطع آمریکا می‌تواند شرایط را به پیش از توافق هسته‌ای بازگرداند. اما باید توجه کرد که آمریکا عضو برجام نیست و این روند می‌تواند نظم بین‌الملل را بار دیگر به چالش بکشد.

استدلال آمریکا چیست؟

وضعیت احتمالی پیش‌رو ابهام‌های بسیاری را ایجاد کرده است. اینکه مخالفت‌ها با آمریکا برای استفاده از این مکانیسم در نهایت به چه نتیجه‌ای منجر می‌شود محوری‌ترین سوال‌ها در این زمینه است. مخالفان می‌گویند که استفاده آمریکا از مکانیسم ماشه هیچ منطق و مبنای حقوقی ندارد. مقامات ایران، روسیه، چین و اروپا به این نکته تاکید کرده‌اند. نمایندگی دائم چین در سازمان ملل متحد، در یادداشت توییتری پیش از رد قطع‌نامه آمریکا در شورای امنیت نوشت: «آمریکا با خروج از برجام به تعهدات خود طبق قطع نامه ۲۲۳۱ عمل نکرد. این کشور حق ندارد که تحریم تسلیحاتی را بر ایران تمدید کند؛ چه رسد به اینکه باعث فعال شدن مکانیسم ماشه شود.» با وجود همه این‌ مواضع، آمریکا اعلام کرده که سیاست خود را دنبال خواهد کرد.

احمدی: نتیجه احتمالی بی‌سابقه خواهد بود

کوروش احمدی کارشناس روابط بین‌الملل در گفت‌وگو با «فراز» وضعیت فعلی و پیش‌رو را تبیین می‌کند. احمدی می‌گوید: «مسئله این است که کدام کشور می‌تواند اعلام کند ایران عدم پایبندی اساسی به برجام داشته است؟ کشورهای اروپایی، روسیه و چین می‌گویند آمریکا عضو برجام نیست و بنابراین نمی‌تواند راجع‌‌به عدم پابندی ایران اظهارنظر کند. حتی مقامات آمریکا از جمله جان بولتون، مایک پمپئو و برایان هوک نیز به صورت ضمنی و حتی صریح این موضوع را مطرح کرده‌اند. مخالفان نظریه حقوقی وزارت آمریکا که در این زمینه منتشر شده نیز بر همین نکته تاکید دارند. در متن قطع‌نامه 2231 در این رابطه به صراحت عبارت «اعضای برجام» ذکر شده و آمریکا با خروج رسمی و قطعی از برجام حق خود مبنی بر امکان اعلام نقض فاحش توسط یکی از دیگر اعضای برجام را منتفی کرده است. اکنون اینکه در عمل چه اتفاقی رخ می‌دهد یک مسئله بغرنج است که در تاریخ شورای امنیت سازمان ملل سابقه نداشته است.» اما استدلال آمریکا برای استفاده از مکانیسم ماشه چیست؟ احمدی ادامه می‌دهد: «آمریکا می گوید مطابق نص قطع‌نامه 2231، آمریکا «شرکت‌کننده» است. آمریکا استدلال می‌کند که طبق قطع‌نامه شرکت‌کننده است و قطع‌نامه در این‌باره «اما  واگر» یا «شرطی» نگذاشته است. به این ترتیب آمریکا می‌گوید از حق خود به عنوان شرکت‌کننده در قطع‌نامه استفاده می‌کند و اعلام می‌کند که ایران عدم پایبندی اساسی به برجام داشته است. سپس مکانیسم ماشه به این صورت فعال می‌شود و بعد از 30 روز بطور اتوماتیک به اعاده قطع‌نامه‌ها منجر می شود.» احمدی با توجه به مخالفت‌ کشورهای عضو برجام و اعضای شورای امنیت نتیجه این روند را امری بی‌سابقه می‌داند: «استدلال کشورهای اروپایی، روسیه و چین بر این اصل استوار است که آمریکا نمی‌تواند از «اسنپ‌بک» استفاده کند. نتیجه عملی این مخالفت می‌تواند این باشد که پس از طی روند «اسنپ‌بک» و اعاده قطع‌نامه‌ها کشورهای مخالف اعلام کنند که به دلیل غیرقانونی بودن اقدام آمریکا خود را متعهد به قطع‌نامه‌های اعاده‌شده نمی‌دانند. این وضعیتی بسیار عجیب در شورای امنیت خواهد بود که بین اعضای دائمی چنین اختلاف نظر جدی در مورد قانونی بودن یا نبودن تعدادی قطعنامه شکل بگیرد.» احمدی می‌گوید پیشنهاد ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه برای جلسه بین اعضای دایم شورای امنیت با حضور ایران و آلمان نیز عمدتا برای جلوگیری از بروز چنین وضعیتی است. وزیرخارجه روسیه نیز در این باره با همتای آمریکایی خود گفت‌وگو کرده است. دونالد ترامپ رییس‌جمهور آمریکا اما در نشست خبری گفته که «احتمالا» در این جلسه شرکت نخواهد کرد.

کارشناسان معتقد هستند که مواجهه با اقدام آمریکا آزمون بزرگی برای نظم بین‌المللی است. کشوری که دو سال قبل به صورت رسمی از برجام خارج شده و دیگر طرفین را هم به خروج از این توافق و نقض قطع‌نامه 2231 تشویق کرده است. با این همه نزدیک 60 روز تا پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران باقی مانده و به نظر می‌رسد همه درهای حقوقی به روی آمریکایی‌ها بسته شده است.