شیر بسته صادرات نفت
ادعای نوبخت درباره فروش نفت ایران ارزیابی شد
وقتی در لایحه بودجه سال ۹۹ فروش یک ملیون بشکه نفت به قیمت ۵۰ دلار از سوی دولت پیش بینی شده بود، بسیاری آن را غیرواقع‌بینانه توصیف کرده بودند. حالا رییس سازمان برنامه و بودجه که چندی پیش از تحقق ۶ درصدی درآمدهای نفتی خبر داده بود، گفته که اجازه فروش یک قطره نفت را هم نداریم. نوبخت البته معضل اصلی را وجود نداشتن امکان تبادل مالی برای تامین دارو و غذا دانسته است.
از یک قطره یا یک میلیون بشکه
«اجازه فروش یک قطره نفت را نمی‌دهند.» این بخشی از تازه‌ترین اظهار نظر معاون رییس جمهوری و رییس سازمان برنامه و بودجه کشور درباره میزان فروش نفت کشور بود که سر و صدای زیادی به پا کرد. به گزارش ایرنا، محمدباقر نوبخت روز پنجشنبه در نشست اعضای شورای توسعه و برنامه ریزی همدان بیان کرد: «شدیدترین مرحله تحریم نفت در برابر غذا بود اما الان در شرایطی هستیم که این بی‌انصاف‌ها و دژخیمان حتی برای غذا و دارو اجازه فروش یک قطره نفت را نمی‌دهند و اگر هم به فروش می رسد امکان تبادل مالی نباشد.»
اشاره رییس برنامه و بودجه کشور به تنگ‌تر شدن محاصره نفتی ایران اما با اعداد و ارقام درج شده در سند بودجه سال ۹۹ هم‌خوانی چندانی ندارد. واقعیت آن است که اگر یکی از اصلی‌ترین معضلات اقتصاد کلان کشور را بحران کسری بودجه بدانیم، یکی از جلوه‌های اصلی آن، ناترازی پیش بینی فروش نفت در بودجه و میزان فروش واقعی آن در ۶ ماهه نخست امسال است. پیش‌بینی فروش یک میلیون بشکه نفت به قیمت ۵۰ دلار در سال جاری، از موضوعات بحث برانگیز لایجه بودجه بود که انتقادات زیادی را برانگیخت. در عمل اما نه تنها کاهش بهای نفت به دلیل بحران کرونا، گریبان کشور را گرفت، بلکه در سطح میزان فروش نفت نیز به ادعای اخیر نوبخت تنها ۶ درصد از پیش بینی درآمد نفتی محقق شده است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در دی ماه ۹۸، کارشناسان این مرکز تاکید داشته‌اند که در لایجه بودجه سال ۹۹، میزان صادرات نفت‌خام، روزانه یک میلیون بشکه با قیمت هر بشکه ۵۰ دلار در نظر گرفته شده است. این گزارش تاکید میکند که روشن نیست که در صورت عدم تحقق صادرات یک میلیون بشکه نفت و در نتیجه کاهش منابع حاصل از ۱۶ واحد درصد استقراض از صندوق، آیا این عدد کاهش خواهد یافت یا صندوق مکلف است از محل سایر منابع این اعتبار را تامین کند.
ادعای دور زدن تحریم
با این حال بر سر میزان فروش نفت ایران با وجود تحریم‌های گسترده، اختلاف نظر زیادی وجود دارد. چندی پیش بود که طبق اطلاعات وب سایت شرکت « تنکر ترکرز دات کام»، ایران روزانه ۶۰۰ هزار بشکه نفت از طریق انتقال کشتی به کشتی صادر میکند، در حالی‌که آمار رسمی این رقم را ۲۲۷ هزار بشکه در روز نشان می‌دهد. اویل پرایس در این باره نوشت که اطلاعات وب سایت شرکت « تنکر ترکرز دات کام» نشان می‌دهد صادرات نفت ایران بسیار بیشتر از آن چیزی است که آمار آمریکا نشان می‌دهد. طبق این اطلاعات، ایران روزانه 600 هزار بشکه نفت از طریق انتقال کشتی به کشتی صادر میکند و فرستنده‌های این کشتی‌ها معمولاً خاموش هستند تا امکان ردیابی آنها وجود نداشته باشد. شرکت تانکر ترکرز که نفتکش‌ها در آب‌های بین‌المللی را ردیابی میکند با استناد به تصاویر ماهواره‌ای اعلام کرد احتمالا صادرات نفت ایران دو برابر چیزی است که تخمین زده می‌شود. این تصاویر نشان‌دهنده ۱۶ ملاقات سری بین نفتکش‌های ایرانی است که گفته می‌شود نفت این کشور را به کشتی‌های خارجی منتقل کرده‌اند. در این گزارش به نفتکش هندی «گیسل» (Giessel) به عنوان مثال اشاره شده و اینکه چطور داده‌های ردیابی خود را دستکاری کرده تا ملاقاتش با یک نفتکش ایرانی را پنهان کند.
اردیبهشت ماه امسال نیز دنیای اقتصاد گزارش داد که با وجود پابرجا بودن تحریم‌های آمریکا علیه صنعت نفت کشور، ایران توانسته در ماه مارس (اسفند-فروردین) صادرات نفت به چین را بیش از ۱۱ درصد افزایش دهد. بر اساس گزارش خبرگزاری رویترز، آمار گمرک چین نشان می‌دهد این کشور در مارس ۵۵۸/ ۲ میلیون تن نفت از ایران وارد کرده است. این به معنای واردات روزانه ۶۲۵ هزار بشکه نفت از ایران است که ۳/ ۱۱ درصد رشد نسبت به یک سال گذشته را رقم زد.
البته بر اساس گزارش‌ها، اگرچه هیچ‌گاه صادرات نفت به دلیل تحریم کاملا متوقف نشده، اما حجم بالایی از فروش نفت ایران به دلیل وضع محدودیت‌های نفتی و بانکی کاهش یافته است. ایران با رسیدن به توافق برجام توانسته بود تولید نفت را به بیش از ۵/ ۴ میلیون بشکه در روز و صادرات را به بیش از ۲ میلیون بشکه برساند که با بازگشت تحریم‌ها به مرور این میزان کاهش چشم‌گیر داشته و بر اساس برخی آمارها از ابتدای سال جاری میلادی به حدود ۹۰ درصد کمتر از قبل از تحریم‌ها رسیده است.
نفت در برابر غذا
اما با مرور این اعداد و ارقام و فارغ از میان دقیق فروش نفت ایران به چین یا سایر کشورها از طریق دور زدن تحریم‌ها، اشاره بخشی از گفته‌های نوبخت درباره برنامه نفت در برابر غذا، قابل توجه بود. نوبخت در واقع تاکید کرده که نفت «اگر هم به فروش می‌رسد، امکان تبادل مالی نیست.» این همان معضلی است که بر سراه تامین غذا و داروی کشور یا همان مبادلات بشردوستانه پس از تشدید تحریم‌های آمریکا، پر سر و صدا شد.
ایده نفت در بر برار غذا اما به تجربه کشور عراق بازمی‌گردد. پس از حمله عراق به کویت، با قطع ارتباطات مالی عراق با شبکه بانکی جهان و همچنین ممانعت از هرگونه صادرات عراق از جمله صادرات نفت، عراق محاصره اقتصادی شد. همزمان با این اقدام بی‌رحمانه که مرگ میلیون‌ها نفر را در پی داشت، برای مشروعیت بخشیدن به این محاصره کامل اقتصادی، «برنامه نفت در برابر غذا /Oil-for-Food Program» سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه 986 شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ 14 آوریل 1995 آغاز شد و تا 21 نوامبر 2003، همزمان با اشغال نظامی عراق توسط آمریکا ادامه یافت. مطابق قطعنامه 986 شورای امنیت عراق می‌توانست محصولات نفتی خود را صادر کرده و از عواید آن برای بهره‌گیری در جهت نیازهای انسانی (مواد غذایی و دارویی) استفاده کند، عراق ابتدا این قطعنامه را در 15 آوریل 1995 رد میکند ولی در نهایت در 20 می 1996 آن را می‌پذیرد. در این دوران نفت عراق به میزان مشخصی به شماری از کشورهای مشخص شده نظیر ترکیه فروخته می‌شد و در عوض از شماری از کشورها نظیر عمان، محموله‌های غذا و دارو پس از بازرسی و اطمینان از عدم مخفی بودن دیگر کالاها در میان آنها، وارد عراق می‌شد.
مرداد ماه سال ۹۶ بود که الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه، گفته بود قرار است روزانه ۱۰۰هزار بشکه نفت در قالب برنامۀ نفت در برابر غذا از ایران خریداری شود. در آن زمان دکتر خطیب، استاد اقتصاد، در گفتگو با خبرنگار شهرآرا، موضوع فروش نفت در برابر غذا را، با توجه به شرایط تحریم‌های کنونی کشور، امری اجتناب‌ناپذیر دانست و تاکید کرد: «با توجه به این مسئله و لحاظ کردن تأمین اقلام اساسی، فروش نفت در قبال گرفتن ارز آن به صورت خرید کالا، که اغلب به صورت تهاتر یا خرید پایاپای است، موضوع چندان غریبی نیست.»
اردیبهشت سال گذشته نیز خبر آمد که اروپایی‌ها بعد از ۹ ماه تعلل و مذاکره و ۴ ماه پس از اعلام تصمیم‌شان برای مقابله با تحریم‌های ثانویه امریکا یک ساز و کار با ظرفیت محدود آن هم نه برای تبادل پول بلکه برای تامین غذا و دارو ایجاد کرده‌اند. کارکرد این ساز و کار بدین صورت بود که به طور مثال یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر میکند و در عوض اعتباری بدست می‌آورد که می‌تواند با آن کالایی را از اروپا وارد کند بدون این که پولی بین ۲ طرف رد و بدل شود. ایراد اصلی ساز و کار اینستکس اما این بود که مهم‌ترین کالای ایران برای فروش در اروپا و وارد کردن ارز به کشور یعنی نفت جزو این ساز و کار نبود.
یک ماه بعد در خرداد ماه سال ۹۸ روزنامه العرب به نقل از منابع عراقی ادعا کرده است که مقامات ایرانی و آمریکایی در مراحل اولیه مذاکره بر سر توافقی هستند که به تهران اجازه می‌دهد در برابر غذا، مقادیر محدودی نفت بفروشد. به گزارش «تابناک»؛ روزنامه العرب مدعی شد، عراق نقطه ترانزینی صادرات نفت و واردات کالا در این برنامه خواهد بود، زیرا نیروهای آمریکایی در این کشور حضور دارند و می توانند بر اجرای این برنامه نظارت داشته باشند. در آن زمان، فریدون حسنوند، رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی به ایلنا گفته بود: «اینکه گفته می‌شود ایران نفتش را در برابر غذا به فروش می‌رساند، یک حرف بیهوده است. این یک جنگ روانی است. دیگران می‌خواهند القا کنند که ما در شرایط سخت و محاصره قرار داریم. در حالی که اصلا این‌گونه نیست.»
در نهایت و با شکست برخی از این طرح‌ها و واهی بودن برخی دیگر، آخرین صورت از برنامه بشردوستانه کالا وغذا با راه اندازی کانال سوییسی رونمایی شد. پس از خروج آمریکا از برجام، شاید امیدوارکننده‌ترین خبر در میانه تشدید تحریم‌ها برای ایران بود، بازگشایی کانال تجاری بشردوستانه میان سوییس و ایران که در بهمن ماه سال گذشته خبرساز شده بود، امیدها را برای واردات بی دردسر دارو و سایر اقلام ضروری به کشور زنده نگه داشت. هرچند بسیاری از مقامات از همان ابتدا نیز به دلیل دخالت‌های آمریکا و کارآمدی این مسیر تجاری تازه، بدبین بودند، اما ارسال اولین محموله دارو تا حدی اوضاع را آرام کرد. حالا اما با گذشت ۶ ماه از همه‌گیری کرونا، مدت‌هاست که خبری از این کانال تازه بشردوستانه نیست و مقامات سوییسی به تازگی، کرونا را سد راهی برای ادامه کار این مسیر تجاری دانسته‌اند. وزارت خارجه سوئیس به تازگی ناکارآمدی کانال راه‌اندازی‌شده برای مبادلات بشردوستانه با ایران را به شیوع کرونا ربط داده است. یک پایگاه سوئیسی در گزارشی به ناکارآمدی کانال راه اندازی‌شده برای مبادلات بشردوستانه با ایران اذعان کرده است. پایگاه «سوئیس‌اینفو» نوشته این کانال که قرار بود ارسال دارو و سایر اقلام ضروری به ایران را تسهیل کند با تأخیر مواجه شده است. در بیانیه وزارت خارجه سوئیس آمده است: «متأسفانه به دلیل کووید-۱۹ تأخیرهایی صورت گرفته است.»
حالا نوبخت، رییس سازمان برنامه و بودجه کشور، در حالی از دشواری مبادله مالی برای تامین غذا و دارو صحبت میکند که اگر هم بنا به برخی ادعاهای رسانه‌های آمریکایی، ایران موفق به فروش نفت از راه دور زدن تحریم‌ها باشد، مساله مبادله بانکی و تجاری برای تامین کالاهای اساسی با چالشی جدی همراه است. موضوعی که با گسترش ویروس کرونا و بدترشدن شاخص‌های اقتصاد کلان، نیاز آن بیش از پیش احساس می‌شود.