چرا عراق پول ایران را نمی‌دهد؟
یک فعال اقتصادی ایرانی در گفتوگو با «فراز»: حتی اگر عراق هم بدهی خود را بدهد کمبود ارزی ایران حل نمی‌شود
تحریم‌هایی که علیه ایران وضع شده سالهاست که گریبان اقتصاد کشور را گرفته است. این تحریم‌ها با خروج «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری سابق ایالات متحده از توافق برجام شدت بیشتری گرفتند. سیاست فشار حداکثری به رهبری ایالات متحده و با همکاری کشورهای اروپایی، جمهوری اسلامی ایران و اقتصادش را تحت بی‌رحمانه‌ترین تحریم‌های پس از انقلاب قرار داده‌است. در کنار تاثیر غیرمستقیم و غیرقابل انکاری که محدودیت‌های اقتصادی بر معیشت مردم ایران داشته، کشورهای طرف تجارت با ایران نیز، به شیوه‌های گوناگون از این شرایط به نفع خود بهره‌برداری کرده‌اند.
پول های ایران در کدام کشورها بلوکه شده است؟ / بانک مرکزی در تله غرامت‌های جعلی
ایران منابع ارزی بسیاری در خارج از مرزها و بانک‌های کشورهای دیگر دارد که هرکدام به نحوی در آن کشورها مسدود شده و هرگز به ایران بازنگشته‌اند. با افزایش شدت تحریم‌های بانکی، کشورهای تحریم‌کننده دارایی‌های بلوکه‌شده ایران را افزایش دادند. میزان این دارایی‌ها که در سال ۱۳۵۷، ۱۲ میلیارد دلار بود، به حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ رسید.
برجام، ترامپ، ناکامی
عمده دارایی‌های مسدودشده ایران در طول این سال‌ها به عواید فروش نفت مربوط می‌شود که در کشور خریدار نفت ایران محبوس مانده‌است. با امضای توافق برجام در تیرماه سال ۱۳۹۴ اما، رایزنی‌های تیم دیپلماسی و اقتصادی ایران برای آزادسازی مقداری از این منابع نیز آغاز شد. این رایزنی‌ها به ثمر نشست. مقداری از پول‌ها به کشور بازگشت. دولت و بانک‌مرکزی نیز این پول را به زخم کشور زدند. اما این روند، به دیر نپایید. «دونالد ترامپ» در ۱۸ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷، به طور رسمی از توافق هسته‌ای ایران با ۵+۱ خارج شد. او این توافق را «بدترین توافق تاریخ آمریکا» عنوان کرده بود.
از آن روز، هر روز تحریم تازه‌ای علیه ایران وضع می‌شد. تحریم‌های بانکی، تحریم‌های نفتی، لیست‌های سیاه بلندبالایی که با نام سیاست‌مداران، نظامیان و تاجران ایرانی پر شده بود. مواضع جنگ‌طلبانه کاخ سفید، در فواصل کوتاه تیتر نخست رسانه‌ها می‌شد. کشورهای طرف تجارت با ایران، در صورت تداوم مراوداتشان تهدید به تحریم می‌شدند. همه این‌ها تنها بخشی از روزهایی است که تشدید تحریم‌ها برای ایران و مردمش به ارمغان آورد. تمام این عوامل دست‌به‌دست دادند تا جمهوری اسلامی ایران هر روز از دسترسی به منابع و منافع مطلوبش فاصله بیشتری بگیرد. یکی از این منافع، دسترسی به همان پول‌ها و منابع بلوکه‌شده در کشورهای دیگر بود.
دوستان بدهکار!
در گزارش اخیر روزنامه «جهان صنعت» آمده که میزان پول‌های بلوکه‌شده ایران در کشورهای دیگر، حدود ۴۰ میلیارد دلار است. این رقم، از آنچه مسوولان در گذشته اعلام کرده بودند بسیار کمتر است. اما حتی بازگشت این میزان از ارز به کشور می‌تواند نتایج مثبت و قابل لمسی در اقتصاد برجای بگذارد. این ۴۰ میلیارد دلار در بانک‌هایی در کشورهای چین، هند، کره جنوبی، عراق و ژاپن مسدود شده‌اند. چین با حدود ۲۰ میلیارد دلار بیشترین و ژاپن با یک میلیارد و ۵۰۰میلیون دلار کمترین میزان پول ایران را مسدود کرده‌اند. با این حساب، تهدیدات آمریکا و دیگر کشورهای طرف تحریم، دیوار مستحکمی بین ایران و دوستان اقتصادی‌اش کشیده است. چرا که برای این کشورها، حفظ مراودات اقتصادی با ابرقدرت‌های اقتصادی جهان بر دوستی با ایران ارجحیت دارد.
وعده‌های سر خرمن بدهید
بیایید کمی در داخل ایران سیر کنیم. واکنش دولت‌مردان و مقامات اقتصادی به پول‌های مسدودشده کشور در طول سال‌های اخیر شگفت‌انگیز است. گویی که وعده آزادسازی این پول‌ها به عادت فصلی مسوولان بدل شده؛ علی ربیعی، در مهرماه امسال گفته بود: «قرار است هیات‌هایی به کشورهایی که ایران در آنها منابع ارزی دارد اعزام شوند و منابع ارزی بلوکه شده ایران را آزاد کنند». از طرفی «بیژن زنگنه»، وزیر نفت اما چندی پیش در یک برنامه تلویزیونی گفت: «ما در دوره این تحریم‌ها طلبی نداریم و همه پول صادرات نفت را گرفته‌ایم. پول‌هایی از مسدود شدن آن حرف زده می‌شود مربوط به قبل از تحریم‌های آمریکاست و پول‌هایی است که در سیستم‌های رسمی بوده و باقی مانده و بخشی از آن در عراق، کره جنوبی، امارات متحده عربی و ژاپن مسدود شده است.»
این اظهارات متناقض اما، تغییری در اصل ماجرا نمی‌دهد. ماجرا این است که ایران سالهاست تحت تحریم‌های اقتصادی است و نظام اقتصادی کشور، در آسیب‌پذیرترین حالت خود قرار دارد. پول‌ها و دارایی‌های بلوکه شده ایران-چه مربوط به پیش از تحریم‌ها و چه مربوط به حین تحریم‌ها- در عمل باید به کشور بازگردانده شود. اما موانعی در این راه وجود دارد.
عراق، همدردِ دیرین
در چند روز اخیر، بدهی ۶ میلیارد دلاری کشور عراق به ایران بسیار خبرساز بوده است. حالا اخباری از وصول این بدهی‌ها به گوش می‌رسد. اما این به سرانجام رساندن این کار در آینده نزدیک چقدر ممکن است؟ در تجارت بین ایران و عراق، دو مشکل اصلی وجود دارد: تحریم‌های عراق و تحریم‌های ایران. عراق تحت تحریم‌های فصل ۶ سازمان ملل قرار دارد و به این دلیل، اجازه تبادل مستقیم بانکی با هیچ کشوری در دنیا را ندارد. یعنی درآمدهای نفتی عراق، اول به صندوقی در آمریکا می‌رود و پس از پرداخت خسارت‌های جنگی و بدهی‌های بین‌المللی آزاد شده و به عراق می‌رسد. این بزرگترین مانع تبادل مالی با این کشور است. از طرفی ایران نیز، با موانعی مثل تحریم‌ها و همچنین تصویب لوایح «FATF» مواجه است که برقراری اصل تجارت را دشوار می‌کند.
بدهکاران از وضعیت ایران سوءاستفاده می‌کنند
«سعید شهرزاد»، تاجر ایرانی در عراق، اما ریشه مشکلات را در جای دیگری می‌بیند. او در گفتوگو با «فراز» گفت: «اگر عراقی‌ها قصد داشته باشند پول‌های ایران را بدهند، وصول بدهی‌ها ممکن است. اگر می‌خواستند تا امروز همه پول‌ها را پس داده بودند.» این کارشناس اقتصادی با اشاره به بی‌تاثیری آزادسازی این بدهی در بازار ارز ایران گفت: «این پول مثل قطره‌ای در دریاست. در مقایسه به بودجه کل ایران اصلا رقمی نیست. ۶ میلیارد دلار اصلا تاثیری در بازار ارز نخواهد داشت. هرچه باشد، این پول بیت‌المال است و باید بازگردد. اما عراق اگر می‌خواست، می‌توانست زودتر از این‌ها بدهی‌اش به ایران را وصول کند. اما متاسفانه از وضعیت کشور ما سوءاستفاده می‌کنند. همه کشورهایی که پول‌های ایران را بلوکه کرده‌اند، به خصوص عراق، می‌توانستند همکاری کنند. اما مشاهدات به ما می‌گوید که اصلا چنین قصدی ندارند.»
حال باید به انتظار نشست. باید دید که چه سرانجامی در انتظار دارایی‌های ارزی بلوکه‌شده ایران خواهد بود. . هرکدام از این بدهی‌ها به تنهایی، شاید دردی از اقتصاد ایران دوا نکند. رقم کلی منابع ارزی مسدودشده اما، کمک بسیاری به ثبات و احیای اولیه بازار ارز خواهد کرد. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند که سیاست خارجی «جو بایدن»، رییس‌جمهوری آمریکا می‌تواند معادلات را دگرگون کند؛ این دگرگونی اما، به تعامل‌پذیری ایران و کیفیت مدیریت دیپلماتیک بستگی خواهد داشت.