هندوانه ایرانی آلوده است؟! راستی‌آزمایی ادعای روس‌ها

انتشار ویدئویی درباره آلودگی هندوانه ایرانی به نیترات در فضای مجازی پربازدید شد و واکنش رسانه‌ها و مسئولان را به دنبال داشت.

یک کارشناس به همشهری آنلاین گفته است سلطان خامزایف، نماینده مجلس دومای روسیه، اهل جمهوری داغستان در جنوب روسیه است و بیشتر بستگان او در اطراف دریای خزر به تولید و تجارت هندوانه شهرت دارند و انتشار ویدئو، کمک به بازاریابی آن تولیدات است. در این ویدئو یکی از نمایندگان مجلس دومای روسیه در بازارهای مسکو، یک هندوانه را با دستگاهی کوچک می‌سنجد و می‌گوید نیترات آن ۵ برابر حد مجاز است!

این ویدئو و حرف خامزایف به چند دلیل قابل اعتماد و استناد نیست، اول این‌که میزان دقیق نیترات و فلزات سنگین با دستگاه‌های مجهز آزمایشگاهی تعیین می‌شود و نه با دستگاه‌های کوچک خانگی، دوم آن‌که مشخص نیست هندوانه ایرانی باشد و سوم و مهم‌تر، محصولات غیراستاندارد از گمرک روسیه رد نمی‌شوند که در بازار باشند و فروخته شوند.

اگر هندوانه صادراتی به روسیه آلوده بود، مانند بعضی محصولات دیگر به کشور خودمان برگشت می‌خورد. مسئله‌ای که سابقه هم دارد. دی‌ماه ۱۴۰۰ چند محصول کشاورزی و باغی از مرز کشورهای مختلف برگشت خورد، کشورهایی مثل ترکیه، امارات، تاجیکستان، ازبکستان، هندوستان و روسیه که روابط دیپلماتیک خوبی با ایران دارند و مسائل سیاسی در این تصمیم‌شان اثر نداشت.

در حالی که احتمال آلوده بودن هندوانه‌های صادراتی کم است، این آلودگی در محصولاتی که مردم کشور مصرف می‌کنند،‌ وجود دارد. سال گذشته محمدحسین محمدی به خبرگزاری مهر گفت: در یک مقطع سازمان میادین میوه و تره‌بار تهران، محصولات ورودی این شهر را پایش کرد. نتایج نشان داد بخش زیادی از محصولات عرضه شده در میادین تهران، آلوده به سموم و عناصر سنگین باقی‌مانده روی میوه‌ها و سبزیجات هستند. بعضی محصولات آلودگی سم و آفت‌کش نداشتند ولی میزان فلزات سنگین در آن بالا بود، مانند هندوانه.

محصولات آلوده برگشتی خارجی‌ها، در سفره‌های ایرانیان

برگشت محموله فلفل دلمه‌ای از روسیه و چند محموله سیب‌زمینی از ترکمنستان و انعکاس خبر آن در رسانه‌ها، توضیح کارشناسان و مسئولان را به دنبال داشت که بعضی از آن‌ها قابل توجه بود. فرشید شبانی- مدیر حفظ نباتات سازمان جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری- به ایسنا گفت: «برگشت خوردن به‌معنای ناسالم بودن محصول و استفاده از سموم غیرمجاز نیست. پس از آزمایش روی محصول نوعی سم مشاهده شده که در کشور روسیه به ثبت نرسیده است، ولی استفاده از این سم آفت‌کش در ایران و کشورهای اروپایی مورد تائید است!»

چنین ادعاهایی زمانی پذیرفته هستند که نوع سم اعلام و اسناد و مدارک هم ارائه شود که استفاده از آن در اروپا منسوخ نشده است. باید توجه داشت که بسیاری از سموم، آفت‌کش‌ها و سایر محصولات و مواد شیمیایی در کشورهای اروپایی تایید می‌شوند و سال‌ها بعد با آزمایش‌های بیشتر و معرفی موادی با عوارض و آسیب کمتر، مصرف سموم قبلی متوقف و حتی ممنوع می‌شود. اتفاقی که در ایران نمی‌افتد و خیلی اوقات مصرف و استفاده مواد شیمیایی پرعارضه و غیراستاندارد در حوزه‌های مختلف سال‌ها ادامه پیدا می‌کند.

استاندارد پایین آلودگی، برای صدور مجوزهای بیشتر

غیر از شبانی، بعضی افراد دیگر هم ادعا کردند برگشتن محصولات از روسیه به دلیل بالا بودن استانداردهای روسیه بوده اما حرف‌ها و اعلام نظر کارشناسان دیگر نشان داد موضوع کاملا برعکس است، یعنی استانداردهای ایران پایین در نظر گرفته می‌شود تا محصولات بیشتری مجوز تولید و فروش دریافت کنند.

دینا شهرام‌پور، -عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی- آذر ۱۴۰۱ به ایسنا گفته بود: «حد مجاز باقیمانده سموم و آلاینده‌ها و بارمیکروبی در استانداردهای ملی مواد غذایی گاه بالاتر از استانداردهای بین‌المللی در نظر گرفته می‌شود. به همین دلیل صادرات محصولاتی چون پسته و زعفران به کشورهای پیشرفته با مشکل مواجه می‌شود.»

او در همین گفتگو عنوان کرد که آمار دقیق بیماری‌ها منتقل شده از مواد غذایی مشخص یا در دسترس نیست و توضیح داد: «مراکز بهداشت و درمان این موارد را ثبت و گزارش می‌کنند. شفاف‌سازی و ارائه آمار دقیق سالانه از طرف دستگاه‌های نظارتی می‌تواند از همه‌گیری و گسترش این گونه بیماری‌ها در کشور جلوگیری کند و زمینه سلامت عمومی را فراهم آورد.»

حرف‌های رسول کدخدایی، عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی در گفتگو با خبرآنلاین نیز بالا بودن آلودگی‌ شیمیایی در محصولات ایرانی را تایید کرد، چون گفت: «باقیمانده‌ی آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و کودهای شیمیایی در بعضی از محصولات کشاورزی ما بالاتر از مقدار مجاز است.»

او وضعیت اقتصادی را در افزایش آلودگی محصولات کشاورزی و باغی موثر دانست: «بی‌ثباتی قیمت‌ها و شرایط اقتصادی باعث می‌شود بعضی کشاورزان برای این‌که محصولات را زودتر وارد بازار کنند، از روش‌هایی استفاده کنند که به آلودگی محصول منجر می‌شود.»

محمدحسین محمدی -عضو هیأت مدیره انجمن صنفی تولیدکنندگان فرآورده‌های آلی و زیستی کشاورزی-، نیز اریبهشت ۱۴۰۳ در گفتگو با مهر این مسئله را مطرح و تاکید کرد استانداردهای ایران پایین‌تر از بعضی کشورهای دیگر و به‌ویژه کشورهای پیشرفته است. او تولید محصول به هر شکلی را اولویت دولتی عنوان کرد و گفت: «وزارتخانه به دنبال تولید محصول است و تفاوتی نمی‌کند، این محصول به هر شکلی تولید شود. دیگر مهم نیست محصولات با چه کیفیتی تولید می‌شود و پرسش این است که پیاز و سیب‌زمینی و محصولات گلخانه‌ای چگونه تولید می‌شود که فقط مصرف داخلی دارند و مجوز صادرات نمی‌گیرند؟»

محصولات کشاورزی چطور آلوده می‌شوند؟

بی‌اطلاعی و ناآگاهی کشاورزان یکی دیگر از عوامل افزایش آلودگی شیمیایی در محصولات باغی و کشاورزی است. نبود نظارت و کنترل در عرضه‌ی سموم کشاورزی هم این وضعیت را تشدید می‌کند.

رسول کدخدایی این نکته را توضیح داد: «بعضی از کشاورزان آموزش ندیده‌اند و روش درست استفاده از آفت‌کش‌ها و سموم را نمی‌دانند. کشاورزان و دامداران نباید به‌راحتی به سموم، آفت‌کش‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و... دسترسی داشته باشند و به‌راحتی آن‌ر‌ا از بازار بخرند. سموم و آفت‌کش‌ها باید با محدودیت و به صورت محدود در اختیار کشاورز، باغ‌دار و دامدار قرار گیرد و میزان و شیوه‌ی مصرف آن کنترل شود.»

محصول ارگانیک در ایران عملا وجود ندارد، ارگانیک بودن به معنای استفاده نکردن از مواد شیمیایی در تولید و نگهداری محصول است اما تعداد زیادی از مجوزهای ارگانیک، در ایران صوری صادر شده‌اند و واقعی نیستند.

محمدحسین محمدی، رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی تولیدکنندگان فرآورده‌های آلی و زیستی کشاورزی، اردیبهشت ۱۴۰۳ این موضوع را در گفتگو با مهر مطرح کرد و در ادامه افزود: «تولیدکنندگان به دنبال استفاده از محصولات عاری از مواد شیمیایی نیستند.»

مشکل فقط ارگانیک نبودن نیست، حتی زمین و خاک به دلیل کشاوزی غیراستاندارد و استفاده زیاد از کودهای شیمیایی، در حال تخریب و نابودی است. محمدی در این مورد گفت: «نهاده‌های بیولوژیک عامل اصلی حاصلخیزی خاک‌ است و مواد شیمیایی مصرفی (در ایران) طیف تکنوفلور خاک را از بین می‌برند. با از بین رفتن مواد آلی، حاصلخیزی خاک هم از دست می‌رود و کشاورزی ما به یک کشاورزی ناسالم تبدیل می‌شود. بعضی افراد با اجاره زمین و مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی مثل اوره خاک کشاورزی را از بین می‌برند. به‌عنوان مثال کشاورز برای تولید پیاز در یک هکتار زمین، یک تن اوره مصرف می‌کند در حالی که باید ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در هر هکتار باشد. سیب‌زمینی هم چنین وضعیتی دارد.»

این کارشناس، نبودِ نظارت و برنامه برای سلامت کشاورزی و محافظت از زمین را دلیل تشدید این وضعیت دانست: «هیچ مرجعی برای رسیدگی به این مساله وجود ندارد و در وزارت جهاد کشاورزی مرجعی نیست که سلامت محصول کشاورزی را ترویج کند تا کشاورز راغب شود محصول مناسب تولید کند. کشاورز پایش نمی‌شود و به دلیل عدم آگاهی، هر نوع مدل رفتار را در حوزه خاک که سرمایه ملی و امانتی در دست ما است را در بخش کشاورزی شاهد هستیم.»

استفاده بیش از حد و غیراستاندارد سموم کشاورزی هم به خاک آسیب می‌زند و هم وارد محصول می‌شود و برای مصرف‌کننده ضرر و خطر دارد.

ارتباط آلودگی محصولات کشاورزی و دامی

محصول کشاورزی در سه مرحله ممکن است آلوده شود. یکی در مرحله کاشت و کشاورزی، دیگری بعد از برداشت محصول و سوم در مرحله فرآوری، بسته‌بندی، نگهداری در انبار، همین‌طور حمل و نقل و رسیدن به بازار.

وقتی سموم و آفت‌کش‌ها مواد در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، باید دوره‌ی زمانی مشخصی سپری شود تا اثر آن کاهش پیدا کند و محصول پس از آن برداشت و برای مصرف عرضه شود.

همچنین اگر دام یا طیور بیمار باشد و آنتی‌بیوتیک یا داروی دیگری مصرف می‌کند، شیر و گوشت آن به دارو آلوده است. به همین دلیل باید مدت زمان مشخصی بگذرد و پس از پایان دوره‌ی مصرف دارو و با فاصله زمانی استاندارد، شیر یا گوشت تهیه و به بازار عرضه شود.

آب آلوده به چند صورت می‌تواند در محصول کشاورزی یا دامی نفود و آن‌را آلوده ‌کند؛ در بعضی مناطق آلاینده‌های شیمیایی از واحدهای صنعتی مستقیما وارد آب‌های کشاورزی می‌شوند و در بعضی مناطق فاضلاب‌ و پساب صنعتی پس از ورود به آب‌های زیرزمینی، در خاک انباشته و از طریق خاک وارد گیاه می‌شود. این گیاه ممکن است به‌صورت مستقیم در رژیم غذایی ما باشد یا به‌صورت خوراک دام مصرف و از طریق شیر، گوشت و تخم‌مرغ وارد بدن شود.

انبار و جابجایی غیراصولی و استفاده نادرست از مواد نگهدارنده یا مصرف سموم و مواد شیمایی غیراستاندارد در مرحله نگهداری و انبارش هم باعث آلودگی میوه‌ها، سبزیجات و غلات می‌شود.

توکسین‌های قارچی جزو سموم خطرناکی هستند که به دلیل آلودگی و انبار غیراستاندارد محصولات ایجاد می‌شوند. این سموم ممکن است در آجیل، خشکبار، زیتون، غلات و خوراک دام و طیور وجود داشته باشد. استفاده از خوراک آلوده به این ماده در دام‌داری و مرغداری‌ها می‌تواند گوشت، شیر و تخم‌مرغ را هم آلوده کند. توکسین‌ها جزو مواد مسموم‌کننده و سرطان‌زا هستند.