پیامدهای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

بحث به عضویت درآمدن ایران در اجلاسی که در ۱۶ و ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱، در شهر دوشنبه و میان سران کشورهای عضو SCO برگزار گردید، مطرح شد. با تغییراتی که در تهران پدید آمده و با روی کار‌آمدن ابراهیم رئیسی، به نظر می‌رسد باید تحولاتی مثبت را در منطقه انتظار کشید. با تغییر دینامیک افغانستان، انگار عضویت ایران در این سازمان، روند پاسخ‌گویی منطقه‌ای را در مورد مسئله افغانستان نیز بهبود خواهد بخشید. به احتمال زیاد ابراهیم رئیسی سیاست‌های ایران را از نو طراحی کرده و روابط خود را با چین گسترش خواهد داد. به خصوص با عطف به مواضع سختی که اتحادیه اروپا و امریکا در قبال ایران اتخاذ کرده‌اند، این موضوع منطقی به نظر می‌رسد. بدیهی است که دولت جدید ایران به دنبال آن است که به بخشی از پیوند استراتژیک، سیاسی و رو به تکامل اقتصادی SCO تحت رهبری چین تبدیل شود. گفتگوی تلفنی اخیر میان رئیسی و شی جینگ پینگ، در جستجوی توسعه سریع در اصل متمم، تا حد زیادی می‌تواند اهمیتی را که ایران به مسائل ژئوپلتیکی و تغییرات سخت سیاسی این کشور می‌دهد، بیان کند. علاوه بر این، تصمیم ایران مبنی بر عدم تخلیه سفارت و دیپلمات‌های خود از افغانستان، هم‌سو با تصمیمات دیگر اعضای سازمان همکاری شانگهای (به جز هند) است. مواضع کنونی ایران حالا تمایل قابل توجه این کشور را به سمت بلوک SCO نمایان می‌کنند.

سازمان همکاری شانگهای دارای نفوذ استراتژیک، اقتصادی و سیاسی است و گروه منطقه‌ای حاضر در آن ۲۷ درصد تولید خالص داخلی جهان و تقریباً نیمی از جمعیت دنیا را در سرزمین اوراسیایی به خود اختصاص داده‌اند. اعضای دائمی این بلوک عبارتند از: روسیه، چین، قزاقزستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، هند و پاکستان. ایران نیز از سال ۲۰۰۵ همواره حضورش را به عنوان ناظر در جلسات به ثبت رسانده است. در سازمان همکاری شانگهای، کشورهای ناظر قدرت نفوذ و مشارکت نداشته و تنها در حاشیه قرار دارند. جلسات در سطوح بالا، فرصت ملاقات با همتایان را برای دولت یک کشور فراهم می‌آورد. حضور در این گروه مهم منطقه‌ای، قدرت هم‌پیمانی و مشارکت با کشورهای منطقه‌ای نظیر پاکستان را در مجمع سازمان همکاری شانگهای برای ایران فراهم آورده است. حالا که ایران قرار است به عضویت دائمی سازمان همکاری شانگهای درآید، احتمالاً رئیس‌جمهور تقویت اقتصاد را در چارچوب SCO در اولویت قرار خواهد داد. بندر چابهار برای ایران اهمیت ژئوپلتیک بالایی دارد. این بندر خدمات ساحلی را در پروژه‌های خارج کشور به اعضای SCO ارائه می‌دهد و بدین ترتیب اقتصاد شناور ایران نیز مورد حمایت قرار می‌گیرد. همین‌طور که نیاز مبرم ایران به سرمایه‌ها و زیر‌ساخت‌های خارجی تأمین می‌شود. با این اوصاف ایران همچنین این فرصت را پیدا می‌کند که روابط دو‌جانبه خود با پاکستان را از طریق ابتکار کمربند و جاده (BRI) تقویت بخشد. همچنین با پیوستن به پیکره SCO، ایران قادر خواهد شد امنیت خود را در برابر اقدامات تهاجمی ایالات‌متحده تقویت کند.

چین با سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری در ایران، بزرگ‌ترین عضو نافع حضور دائمی ایران در سازمان همکاری شانگهای خواهد بود. این دو کشور همین حالا هم از روابط دو‌جانبه خوبی برخوردارند. ایران و چین هر دو قرارداد ۲۵ ساله همکاری را جهت تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی خود امضا کرده‌اند. چین فهمیده است که بدون حمایت ایران نمی‌تواند اهداف خود را در اتصال شرق و غرب از طریق جاده ابریشم فراهم آورد. ایران نقش ژئوپلتیکی مهمی در آرزوهای قاطع اقتصادی چین دارد؛ نقشی که ۶۵ کشور دیگر را نیز در بر‌می‌گیرد. چین در هر دو پروژه: کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن ۲۱، به دسترسی زمینی و دریایی ایران نیاز دارد. این پروژه‌ها، از راه آسیای مرکزی و آبهای آزاد ایران، اتصال چین را به اروپای شرقی و غربی فراهم می‌آورند.

به همین ترتیب، روسیه نیز از بازیگران سفت و سختی است که از تقویت جایگاه و عضویت دائمی ایران در SCO سود بالایی می‌برد. زمانی که دونالد ترامپ ایران را تحریم کرده و واشنگتن را از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دور نگه داشت، روسیه این شانس را پیدا کرد که به ایران نزدیک شود. بر این اساس، روسیه از دوستی متقابل با ایران نیز برخوردار است: هر دو کشور همکاری خوبی در زمینه‌های تجاری، امنیتی، اقتصادی و سیاسی دارند. پیوستن ایران به اتحادیه به تقویت این امر خواهد انجامید. روسیه در حال حاضر نگران قدرت‌گرفتن مجدد القاعده در منطقه نیز هست. این کشور (یعنی روسیه) که بازوی نهادی اتحادیه محسوب می‌شود می‌تواند از اهمیت جغرافیایی و استراتژیک ایران برای تأمین منافع مالی خود در کشورهای حوزه خلیج فارس بهره‌مند شود.

علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی شامل تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان نیز می‌توانند روابط دیپلماتیک و سیاسی خود را بر مبنای این دستاورد جدید گرم‌تر کنند. ترکمنستان نیز به عنوان عضو دائم SCO با ایران پیوندهای قدرتمندی در سطوح مختلف دارد. نتیجتاً، کشورهای آسیای مرکزی فرصت ارتقاء جنبه‌های تجاری خود را از طریق دسترسی به آب ایران در چارچوب طرح کمربند و جاده (BRI) توسط عضو مؤسس SCO یعنی چین خواهند داشت. با این کار کشورهای آسیای مرکزی قادر خواهند بود با ایران در پروژه‌های جمعی انرژی که به تقویت روابط انرژی و اقتصادی می‌انجامد، همکاری کنند.

در پایان اینکه: عضویت دائم ایران در بلوک اوراسیا، در بعضی بخش‌ها می‌تواند احیا‌کننده باشد و در بعضی دیگر مخرب. در حالی که به نظر می‌رسد سازمان همکاری شانگهای با به عضویت دائم درآوردن ایران به دنبال تقویت چند‌جانبه اقتصادی و سیاسی است، اما این هدف را نیز دارد که با افزودن تنها همسایه منطقه‌ای باقی‌مانده، نظارت دقیق‌تری بر وضعیت افغانستان داشته باشد. این موضوع نه فقط به بلوک همکاری شانگهای، بلکه به چین و روسیه نیز یاری می‌رساند تا سیاست‌ها و استراتژی‌های اطلاعاتی و نظامی‌شان را بر اساس آن تنظیم کنند.