چرا چشم یک جهان به خاورمیانه است؟

جنگ اوکراین و پیامدهای گسترده‌اش، ابَر رویداد سال ۲۰۲۲ بود که در صدر اخبار رسانه‌های جهان قرار داشت. تأثیر یورش ارتش مسکو به خاک اوکراین، در خاورمیانه چشم‌گیرتر بود. این منطقه نقش پررنگی در معادلات جهانی سال ۲۰۲۳ بازی می‌کند.

نویسنده :

سینا جهانی

در سالی که گذشت، رقبای غرب روابط خود را با کشورهای خاورمیانه تقویت کردند. کشورهای عربی خلیج فارس، همزمان با حرکت نظم جهانی به سمت چندقطبی شدن، همواره بی‌طرفی را انتخاب می‌کردند اما با وقوع جنگ اوکراین، ناگزیر به جانب‌داری از طرفین جنگ بودند. این موقعیت، معادلات کشورهای خلیج فارس را در رویارویی با متحدان سنتی‌شان در غرب به هم ریخت.

جنگ اوکراین از سوی دیگر، تولیدکنندگان نفت جهان عرب را در کارتل نفت اوپک به روسیه نزدیک‌تر کرد. این نزدیکی، حتی اگر به طور سهوی اتفاق افتاده باشد، خشم ایالات متحده را برانگیخت. از طرفی، تضعیف روابط چین با ایالات متحده، منجر به تقویت روابط چینی‌ها با عربستان سعودی شد. اروپا نیز برای تامین امنیت انرژی، به طور فزاینده‌ای به دنبال تقویت ارتباط با کشورهای منطقه است. قطر در سال‌های آینده به یکی از مهم‌ترین تامین‌کننده‌های گاز اروپا تبدیل خواهد شد..

ایران و ترکیه، با تامین پهپادهایی برای ارتش روسیه، نقش بسیار مهمی در جنگ اوکراین ایفا کردند که واکنش بسیاری از مقامات را در چندین کشور جهان برانگیخت. شهرت بین‌المللی آنکارا در طی جنگ اوکراین افزایش یافت؛ چه از طریق تلاش دولت ترکیه برای میانجیگری بین طرفین جنگ و چه از طریق خودنمایی‌اش در ناتو در فرایند پیوستن سوئد و فنلاند به این ائتلاف. در شرایطی که اقتصاد ترکیه دچار رکود ناشی از تورم بود، این اقدامات، محبوبیت اردوغان در خاک ترکیه را تا حدودی افزایش داد.

۲۰۲۳، سال افول ترکیه!

اردوغان در سالگرد بنیانگذاری جمهوری ترکیه، مجموعه اهداف بلندپروازانه‌ای را برای مردم این کشور تعیین کرده بود. حالا اما، مردم ترکیه در اکتبر سال ۲۰۲۳، در حالی صدمین سال تاسیس خود را جشن خواهند گرفت که اردوغان، سخت در حال تلاش برای حفظ صندلی‌اش در کاخ ریاست‌جمهوری است. ارزش لیر ترکیه در چهار سال اخیر به شدت کاهش یافته است. اردوغان برای مهار تورم در ترکیه، دست به دامن افزایش نرخ بهره شد که مورد انتقاد گسترده قرار گرفت. هزینه‌های زندگی در این کشور، در نتیجه همین سیاست‌های پولی نامتعارف سر به فلک کشید.

در جبهه بین المللی، حمایت مستمر ایالات متحده از یک گروه مسلح کرد در سوریه که ترکیه آن را یک تهدید ملی تلقی می‌کند، روابط بین اردوغان و جو بایدن را به سردی برد. اختلافات حل نشده آنکارا با یونان بر سر مرزهای دریایی در دریای مدیترانه و همچنین نزاع لفظی بر سر استقرار نظامی یونان در جزایر کوچک دریای اژه نیز به تنش‌های پیشین ترکیه با اروپا دامن زد.

حالا اردوغان، فرسوده از سال‌ها حکومت‌داری با نسل جدیدی از رای‌دهندگان روبه‌رو است که به دنبال تغییر هستند. نقش اردوغان در مجامع بین‌المللی، تورم افسارگسیخته در ترکیه و افزایش تنش‌ها با غرب، سال ۲۰۲۳ را به طور بالقوه به سال افول قدرت اردوغان در ترکیه تبدیل خواهد کرد.

اسراییل افراطی‌تر...

رژیم اسراییل حالا یک دولت جدید دارد که توسط چهره‌ای نام‌آشنا، بنیامین نتانیاهو رهبری می‌شود. کابینه نتانیاهو را برخی از افراطی‌ترین چهره‌های راست‌گرا تشکیل می‌دهند که پیش‌تر، صاحب پست‌های وزارتی در رژیم صهیونیستی بودند. در میان این چهره‌ها، «ایتمار بن غفیر»، وزیر امنیت ملی و مسئول پلیس اسراییل و «بتزالل اسموتریچ»، وزیری تاثیرگذار در تحرک فلسطینی‌ها در منطقه اشغالی ، در کانون توجه مجامع جهانی قرار دارند.

این وزرا زنگ خطر را برای بسیاری از کشورهای جهان، از جمله ایالات متحده آمریکا، به صدا در آورده است. «سی‌ان‌ان» نوشته: رهبران سیاسی بسیاری از کشورها حالا نگران از شرایط امنیتی تازه در خاورمیانه و جهان، کابینه نتانیاهو را مورد توجه قرار داده‌اند.

نتانیاهو در مصاحبه‌های اخیر خود بارها مدعی شده که سیاست‌های داخلی و خارجی رژیم اسراییل، توسط او و حزب لیکود دیکته خواهد شد اما شخصیت‌های اصلی جامعه یهودی در ایالات متحده معتقدند که نتانیاهو چیزی ساخته که امروز دیگر قادر به کنترل کامل آن نیست. حالا، یکی از بزرگترین ابهامات این است که دولت بایدن چگونه با دولت اسراییل کنار خواهد آمد؟ رفتار دولت ایالات متحده با این دو وزیر جنجالی چطور خواهد بود؟ آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، در ماه دسامبر گفت که ایالات متحده دولت اسراییل را با سیاست‌های دولتی‌اش قضاوت خواهد کرد و نه با توجه به شخصیت‌ها.

انسجام بیشتر در اوپک پلاس چه پیامی دارد؟

کشورهای صادرکننده نفت اوپک پلاس از جمله عربستان سعودی و روسیه در ماه اکتبر تصمیم گرفتند که تولید خود را به میزان دو میلیون بشکه در روز کاهش دهند. ناظران بین‌المللی، این اقدام را یک قمار سیاسی از سوی ریاض تلقی کردند. کاهش بیشتر از حد معمول، در ایالات متحده به عنوان تلاشی برای افزایش قیمت نفت در آستانه انتخابات میان دوره‌ای تفسیر شد. تنها چند هفته پس از کاهش تولید اما، قیمت نفت در بحبوحه رکود جهانی و خروج آهسته چین از قرنطینه‌های کرونایی به سطح قبل از جنگ اوکراین کاهش یافت. این اتفاق باعث شد که وزیر انرژی عربستان، بار دیگر تاکید کند که تصمیم درستی در کارتل اوپک گرفته شده و این تصمیم هرگز منشا سیاسی نداشته است.

«Energy intelligence»، در مورد وضعیت بازار نفت در سال جدید گمانه‌زنی‌هایی کرده است. با این حال، ابهامی که ممکن است همچنان در سال ۲۰۲۳ ادامه داشته باشد این است که محدودیت‌های اعمال‌شده توسط کشورهای غربی بر نفت روسیه، چگونه ممکن است بر بازار و بر قیمت جهانی نفت تأثیر بگذارد. کشورهای حوزه خلیج فارس نیز در سال جدید، به تامین کنندگان مهم گاز در اروپا تبدیل خواهند شد. قطر در سال ۲۰۲۲ نخستین قرارداد گازی خود را با آلمان و فرانسه امضا کرد. هم‌زمان، امارات متحده عربی نیز چند قرارداد گازی مهم را با آلمان و اتریش به امضا رساند. از سوی دیگر، مقامات اروپایی در اقدامی مهم، امارات را به عنوان صادرکننده آینده انرژی‌های تجدیدپذیر به اروپا معرفی کردند.

ایران از معادلات منطقه حذف خواهد شد؟

اعتراضات شهریورماه در پی مرگ مهسا امینی در حالی آغاز شد که فضای جامعه بین‌المللی، از ماجراجویی‌های ایران در منطقه و از سوی دیگر، از مذاکرات بی‌پایان هسته‌ای در سال‌های گذشته اشباع شده بود. این اعتراضات، همزمان با حمایت ایران از حمله روسیه به اوکراین، روابط تهران با غرب را پیچیده‌تر کرد و دستیابی به احیای برجام را به مراتب دشوارتر کرد. واکنش مسوولان کشور به اعتراضات مردمی و رفتار دولت، نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران را در سال ۲۰۲۳ ایفا خواهد کرد.

از بحران‌های داخلی اگر بگذریم، تغییرات در معادلات منطقه حالا چالش بزرگ دیگری است که ایران با آن روبه‌رو است. مشارکت رو به رشد چین و عربستان، نشان از یک تغییر بزرگ در ژئوپولیتیک منطقه است که تاثیر مهمی در جایگاه ایران در خاورمیانه خواهد داشت. ادامه تحریم‌های شدید غرب علیه ایران، کشور را به سوی افزایش ارتباط با چین سوق داده است. در سال ۲۰۲۱، یک پیمان همکاری استراتژیک ۲۵ ساله به ارزش ۴۰۰ میلیارد دلار بین ایران و چین امضا شد. روابط ایران و عربستان سعودی همچنان در تنش است و همزمان، روابط چین و سعودی افزایش یافته است. بازگشت نتانیاهو به قدرت در اسراییل و همچنین تلاش‌های اخیر عراق برای کاهش نفوذ ایران در آن کشور نیز از اتفاق‌هایی است که اخیرا در مطالعات تحولات خاورمیانه مورد توجه واقع شده است.

تأثیر این معادلات بر جایگاه ایران در منطقه و جهان، از مواردی است که در سال ۲۰۲۳ روشن خواهد شد.