آثار باستاتی سرقتی ایران کجا هستند؟

بیش از سی میلیون پوند معادل هزار و ۸۹۰ میلیارد تومان ارزش نقش برجسته ساسانی کشف شده در فرودگاه لندن است. همان نقش با طول یک متر که سنت جان سیمپسون، باستان‌شناس و از مسئولان بخش خاورمیانه در موزه بریتانیا پیرامون آن گفته بود "هیچ‌وقت پیش نمی‌آمد ما با قطعه‌ای مواجهه شویم که از صخره کنده شده باشد‌. این حجم از توحش بی‌سابقه است". نقشی که مدیرکل موزه‌ها اظهار کرد که پرونده‌اش، مربوط به سال ۲۰۱۶ است و روند استرداد آن آغاز شده است‌.

از ابهامات تا یک تاریخچه تلخ

اینکه چطور ممکن است علیرغم حفاظت از آثار تاریخی، بخشی از یک اثر از قلب صخره‌ای جدا شود و بعد از ۷ سال صدای آن به گوش رسانه‌ها برسد، چرا در طول این ۷ سال، خبری از این سرقت منتشر نشده و چرا در طول این ۷ سال، مانند دیگر آثار تاریخی خارج شده از ایران، از هیچ موزه‌ای در لندن سردرنیاورده، ابهاماتی است که نه از جانب یگان وقت حفاظت از آثار تاریخی، نه میراث فرهنگی و نه هیچ مدعیِ مسئولیت دیگری به آن پاسخی داده نشده است. سکوتی که کمترین نتیجه آن، ایجاد یک حاشیه امن برای حفاران و یغماگران آثار تاریخی است.

تلخ آن‌که مساله قاچاق آثار تاریخی ایران، رونمایی از آن در حراج‌ها و موزه‌های خارج از کشور، بی‌توجهی مسئولان مربوطه نسبت به تاراج بخشی از تاریخ این مرز و بوم و عدم دلسوزی و اهتمام آن‌ها برای استرداد این آثار اتفاق تازه‌ای نیست.

تاراج تاریخ ایران از دوران قاجار تا امروز

شاید تازه‌ترین خبر از قاچاق آثار باستانی ایران که ناگهان سر از موزه یا حراجی در خارج از کشور درآوردند، مربوط به خارج کردن غیرقانونی پرتره رنگ روغن مظفرالدین شاه اثر شناخته شده کمال‌الملک باشد که از کاخ گلستان، به مدد سهل‌انگاری مسئولان میراث فرهنگی، سر از حراج کریستیز لندن درآورد! خبری که پس از بیست و سه سال، در تابستان سال گذشته رسانه‌ای شد و درست مانند ماجرای نقش برجسته ساسانی، تا پیش از رسانه‌ای شدن از سمت مسئولان میراث نه‌تنها خبری منتشر و اعلام مفقودی نیز نشد بلکه خبر منتشر شده از توییتر یک خبرنگار تکذیب و اثر مذکور تقلبی نیز معرفی شد! اما بلافاصله پس از گسترده‌تر شدن ابعاد ماجرا و در جریان گرفتن عموم مردم از آن، مسئولان کاخ از جمله مدیر مجموعه اعلام کردند که تابلوهای تالار برلیان از جمله همین شمایل مظفرالدین شاه اصلا در لیست اموال قرار ندارند!

با این حال و در نهایت مدیرکل اداره موزه‌ها این سرقت را تایید و اعلام کرد اقدامات لازم جهت بازگرداندن اثر مذکور را در دستور کار قرار داده است. تاکنون اطلاعی از این استرداد در دست نیست.
جالب آنکه چند ماه پیش از انتشار این خبر و در اردیبهشت سال ۱۴۰۱، گروهی از نمایندگان مجلس طرحی با عنوان استفاده بهینه از اشیاء باستانی و گنج‌ها ارائه کرده‌اند که به باور کارشناسان به قاچاق و حفاری‌های غیرمجاز دامن زده و به ویرانی میراث فرهنگی ایران منجر می‌شد. طرحی که به نظر می‌رسد کماکان از میز بررسی در مجلس کنار نرفته باشد.

داده‌ها حکایت از آن دارد که تاریخچه خروج آثار تاریخی ایران از کشور به دوران قاجار و بذل و بخشش امتیازات ویژه به اروپا و آمریکا باز ‌می‌گردد. ایسنا در گزارشی به نقش دو زوج فرانسوی در حفاری اطراف قبرستان دانیال اشاره کرده است. بر اساس قراردادی که در این زمینه نیان ایران و فرانسه بسته شد، فلزاتی که پیدا می‌شوند متعلق به دولت ایران است و سایر آثار نصف به نصف تقسیم شده و در صورت تمایل ایران برای فروش دولت فرانسه در اولویت قرار گیرد. اما در نهایت ۵۵ صندوق از آثار تاریخی ایران بدون اطلاع از کشور خارج شدند. 

آثار باستانی سرقتی از ایران کجا هستند؟

آثار باستانی سرقت شده از ایران، یا سر از موزه‌های خارجی درآورده‌اند، یا در کشمکش‌های حقوقی گرفتار و هنوز به کشور مسترد نشده‌اند و یا ردی از آن‌ها نیست. چه‌اینکه با توجه به نبود شناسنامه آثار و تجربه موارد گذشته هیچ بعید نیست که در صورت مفقود شدن احتمالی یک اثر، اصلا اعلام سرقت یا مفقودی از سوی مسئولان صورت نپذیرد و خبرش رسانه‌ای نیز نشود.
با این حال استرداد اشیای عتیقه خوروین از بلژیک پس از ۳۵ سال، ریتون سفالی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد که در سال ۸۶ در مرز رومانی و بلغارستان کشف شده بود، آثار تاریخی مفرغ لرستان که در سال ۸۶ از امارات بازگردانده شد، دو شمشیر فولادی از کاخ سعدآباد که در باکو کشف و در سال ۸۳ استرداد شد، بخشی از اشیای تاریخی جیرفت که در یک گالری انگلیسی نمایش داده شده بود (بخشی از آن هنوز استرداد نشده است)، چند نمونه از استرداد موفقیت آمیز آثار سرقتی است.

در این میان باقیمانده گل‌نبشته‌های تخت جمشید، سنگ قبر ۱۰۰ ساله ابرندآباد یزد که در انگلیس کشف شد کماکان سرنوشت نامشخصی دارد.
 

نشت تاریخ ایران در موزه بریتانیا و لوور

موزه‌های بریتانیا و لوور فرانسه بخش عظیمی از آثار باستانی ایران را در خود جای داده‌اند. بیش از ۲۵۰۰ شی باستانی که از سالن ۱۲ تا ۲۰ موزه لوور را به خود اختصاص داده‌اند، اکثرا محصول امتیازات ویژه ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه به فرانسوی‌ها برای کشف و استخراج آثار تاریخی هستند. لوح حمورابی، سنگ مرز، سرستون کاخ داریوش اول، مجسمه‌های عظیم تمدن بین‌النهرین، اشیائی مانند سفال، شیشه، فلز، سرامیک، موزاییک، سنگ، چوب، قالیچه، تابلو و بسیاری اجسام ریز و درشت مربوط به مناطق تاریخی لرستان، کرمان، شوش، کاشان، دشت لوت، باختران و بسیاری دیگر از شهرهای ایران در موزه لوور وجود دارد.

اما شاید شاخص‌ترین آثار تاریخی ایران در موزه بریتانیا را بتوانیم بشقاب نوازندگان(دوران ساسانی)، ارابه طلایی و چهار اسب(دوران هخامنشی)، بازوبند طلایی بز و پرنده هما(دوران هخامنشی)، منشور حقوق بشر کوروش کبیر، جام نقره ساسانی و سنگ‌نگاره ویرانی شوش برشمریم.

به جز فرانسه و لندن، در موزه‌های آلمان، ژاپن و آمریکا نیز آثار باستانی ایرانی به نمایش گذاشته شده است. آثاری که طبق قطع‌نامه استرداد اموال فرهنگی به کشورهای مبدأ که در آذر ۱۴۰۰ در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد، مبنی بر آنکه اموالی که بیش از ۵۰ سال پیش از کشوری به سرقت رفته یا غیرقانونی خارج شده باشند، قابل پیگیری نیستند و عطف به ماسبق نمی‌شوند و از آن به بعد (۱۹۷۰ میلادی) قابل پیگیری هستند، نه قبل از آن، احتمالا دیگر هرگز رنگ ایران را به خود نخواهند دید‌.