تامین آب دو میلیارد نفر؛ سراب توانمندی یا خودکشی جمعی؟

در روزهایی که بسیاری از تحلیلگران مساله آب را یکی از ابربحران های اصلی ۵ گانه کشور می دانند، معاون وزیر جهادکشاورزی گفته که برای دو میلیارد نفر هم می‌توانیم آب تامین کنیم.

اصل سخن عباسعلی نوبخت، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان منابع طبیعی و آب‌خیزداری کشور این است: ما با حکمرانی درست آب و در نظر گرفتن بارندگی سالانه و تکیه بر آن و احصا نیازها می‌توانیم آب مورد نیاز دو میلیارد نفر را تأمین کنیم. اگر دور تا دور کشور را دیوار هم بکشند و با جای دیگری ارتباط نداشته باشیم باز هم می‌توانیم امور کشور را پیش ببریم.

اینکه مساله آب ایران با تغییر و درست کردن حکمرانی قابل کنترل است، جای هیچ شکی ندارد. اما سخنی که عباسعلی نوبخت گفته خود یکی از نمودهای شدید و افراطی حکمرانی نامطلوب در حوزه منابع آب کشور است که می تواند اوضاع را ختم به فاجعه ای بدتر از آنچه که امروز در آن هستیم، بکند.

سوال این است؛ حتی به فرض مطلوبیت حکمرانی و اصلاح مدیریت منابع آب در کشور، آیا ایران ظرفیت تامین آب دو میلیارد انسان را دارد یا خیر؟ به جز شواهد عیان میدانی، آمارهای متعدد حکایت از این دارند که حتی در صورت بهترین کیفیت مدیریت آب در ایران، کشور ما به هیچ عنوان ظرفیت چنین چیزی را نخواهد داشت.

بیایید بخش کوچکی از این آمارها را مرور کنیم:

1. در سال ۱۴۰۰ وزارت نیرو گزارش داد که یش از ۸۸ درصد منابع تجدید پذیر آب ایران تا قبل از این سال مصرف شده و از بین رفته‌اند. به عبارتی ما در بهترین حالت باید برای ۱۲ درصد باقی مانده منابع تجدیدپذیر آب اقلیم ایران برنامه ریزی کنیم. آیا چنین چشم اندازی با رویای تامین آب دو میلیارد نفر همخوانی دارد؟ این را هم بگوییم که از نظر استانداردها کشورهایی که بین ۶۰ تا ۸۰ درصد منابع تجدیدپذیر خود را مصرف کرده‌اند در وضعیت «فوق بحرانی» آب قرار دارند که ایران در صدر این لیست است.
2. سرانه آب های تجدید پذیر در ایران حدود یک هزار و ۲۹۴ مترمکعب به ازای هر فرد بوده در حالیکه این رقم در برخی از کشورها حتی بالای ۵ هزار مترمکعب گزارش شده است. بدتر اینکه طبق پیش بینی مرکز پژوهش‌های مجلس تا سال ۱۴۲۰ سرانه آب های تجدید پذیر به ازای هر نفر تنها هزار مترمکعب خواهد بود. وضعیت ایران تنها از ۳۲ کشور بهتر بوده و سرانه آب های زیر زمینیش از ۱۴۷ کشور دنیا کمتر است. به عبارتی ما جز یک پنجم پایانی جدول کشورهای جهان از لحاظ سرانه منابع آب هستیم. توجه کنید که داریم درباره «منابع آب» حرف می زنیم نه سرانه «مصرف اب».
3. معاون وزیر جهاد کشاورزی «در نظر گرفتن بارندگی سالانه» را یکی از ظرفیت های کشور برای تامین آب دو میلیارد نفر عنوان کرده است. متوسط بارندگی در دنیا حدود ۹۶۲ میلی متر بوده در حالیکه این شاخص در ایران حدود ۲۴۰ میلی متر گزارش شده است. به عبارتی متوسط بارندگی ایران یک چهارم متوسط بارندگی جهان است. یعنی اگر میزان بارش های سالانه در ایران ۴ برابر وضعیت فعلی شود، تاز ایران به متوسط جهانی می رسد. دقت کنید اینجا بحث ناظر به متوسط بارندگی جهانی است نه قیاس با کشورهای پر بارش. چطور می شود بارش ایران که هم اکنون یک چهارم متوسط جهانی است به عنوان ظرفیتی برای تامین اب 2 میلیارد نفر در نظر گرفته شود؟
4. بانک جهانی در گزارش سال ۹۵ خود با عنوان «آب برای رشد پایدار» به بررسی تغییرات سطح منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر کشورها به ازای هر فرد پرداخته بود. طبق این گزارش در آینده ۳۱ کشور جهان از جمله ایران با کمبود آب مواجه می‌شوند و تا سال ۲۰۲۵ میلادی بیش از دو سوم جمعیت جهان در شرایط کمبود جدی و کم‌آبی قرار می‌گیرند.
5. در تقسیمات اقلیمی ایران ۳۶ درصد پهنه ایران فراخشک، ۲۹ درصد خشک بیابانی، ۲۰ درصد نیمه‌خشک، ۵ درصد مدیترانه‌ای و ۳ درصد نیمه‌مرطوب است و تنها ۷ درصد کشور جزو مناطق مرطوب محسوب می‌شود. یعنی اگر شرایط ایران به وضع استاندارد خود هم بر می‌گشت، باز هم این اقلیم به دلیل ماهیت خشک خود دارای ظرفیت آنچنان بالا و خارق العاده ای از نظر منابع آب نبود. اساسا یک اصل مهم در حکمرانی مطلوب و درست آب در ایران این است که به دلیل ذات این اقلیم بارگزاری بیش از اندازه ای روی منابع آب آن صورت نگیرد.
6. باتوجه به اینکه مساحت ایران تقریبا یک درصد مساحت خشکی‌های زمین است وجمعیت ایران همیک درصد جمعیت کره زمین است. اما سهم ایران از آب های شیرین جهان ۳۳ ده هزارم درصد جهان است. یعنی ما از هر یک میلیون واحد آب در جهان تنها  ۳۳ واحد آن در ایران است. حال اگر فرض بگیریم مدیریت آب کشور  درست شده و سرانه سه برابری مصرف آب ایرانیان اصلاح گردد، این حجم کم از آب چه ظرفیتی برای تامین آب ۲ میلیارد نفر خواهد داشت؟
7. به گفته سازمان ملل متحد، درحال‌حاضر نزدیک به ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان به آب سالم دسترسی ندارند، اما در آینده وضعیت بدتر هم خواهد شد. طبق پیش‌بینی «مؤسسه منابع جهان»، تا سال ۲۰۴۰ کشورهای بیشتری درگیر بحران آب می‌شوند که یکی از آن‌ها، ایران خواهد بود. به گفته این مؤسسه، ۴۴ کشور تا سال ۲۰۴۰ شرایط فوق‌ بحرانی یا بحرانی را تجربه خواهند کرد که ایران یکی از کشورها با شرایط فوق بحرانی خواهد بود.

از این دست آمارها که نشان می دهند ما اساسا دارای منابع اب چندانی نیستیم، تا فکرش بکنید وجود دارد. بنابراین کاش معاون وزیر جهاد کشاورزی هم اعداد و ارقامی که بر پایه آنها اینگونه محاسبه کرده بود که می شود آب دو میلیارد نفر را در ایران تامین نمود، منتشر می کرد.

هراس از این است که ایده ای چون تامین آب دو میلیارد نفر توسط منابع ایران فقط در حد سخنرانی نباشند. حتی اگر دولت بخواهد ده درصد ایده معاون وزیر جهادکشاورزی را هم عملیاتی کند بدون شک فاجعه ای بس بزرگتر از آنچه امروز تجربه می‌کنیم در انتظار کشور خواهد بود، چیزی شبیه خودشکی جمعی.  عباسعلی نوبخت هر چند از مدیریت درست آب سخن گفته اما گزاره مطرح شده توسط او نشان می‌دهد که خود دچار یکی از بزرگترین خطاهای محاسباتی است که می‌تواند مدیریتی فاجعه بار را رقم بزند.