دوست طالبان رفت | جانشین کاظمی قمی چه می کند؟!

شاید مهم‌ترین جنبه این تغییرات، حذف این سمت و قرار گرفتن دوباره روابط میان ایران و افغانستان در حوزه اختیارات وزارت خارجه است. این تغییرات احتمالا نشانه‌ای مثبت از تغییر سیاست‌های ایران در قبال افغانستان است تا مسیر مدیریت مشکلات میان دو کشور هموارتر شود.

 
دیپلمات کهنه‌کار جایگزین نماینده‌ای ساختگی

«علیرضا بیگدلی» اکنون جانشین حسن کاظمی قمی در دفتر نمایندگی ایران در کابل است. بیگدلی که سابقه معاونت پژوهشی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه را در کارنامه خود دارد، از دیپلمات‌های باسابقه ایرانی به شمار می‌رود. در سوابق تحصیلی او باید به مدرک کارشناسی روابط سیاسی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه‌ای خاورمیانه و دکترای روابط بین‌الملل اشاره کرد.

این دیپلمات ایرانی پیش‌ از این در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳معاون کنسولی امور مجلس و ایرانیان وزارت امور خارجه بود. او از سال ۷۴ تا ۸۶ به عنوان سفیر ایران در جمهوری آذربایجان و قبرس فعالیت می‌کرد. نفر دوم سفارت ایران در مسکو، کاردار سفارت ایران در قزاقستان، رییس اداره دوم مشترک‌المنافع وزارت خارجه و معاون پژوهشی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی وزارت خارجه، بخش دیگری از کارنامه اوست.

بیگدلی در سال‌های ۹۱ تا ۹۴ سفیر ایران در ترکیه بود. در دوران مسئولیت او موضوع «رضا ضراب»، تاجر ایرانی که به جرم فساد مالی و نقض تحریم‌ها علیه ایران در ترکیه دستگیر شد، بر سر زبان‌ها آمد. نقش او به عنوان سفیر ایران در ترکیه در مدیریت این مسئله غیرقابل‌انکار است.

از این پس بیگدلی قرار است به عنوان رئیس دفتر نمایندگی ایران در کابل فعالیت کند. این دفتر به طور مستقیم زیر نظر وزارت امور خارجه است و بیگدلی برای مدیریت و بررسی مسائل با این نهاد در ارتباط خواهد بود. البته وضعیت در زمان کاظمی قمی تفاوت داشت.
 

تغییر نگاه دولت ایران به افغانستان

در دولت سیزدهم، برای اولین بار سمتی تحت عنوان «نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان» تعریف شد و کاظمی قمی این مقام را بر عهده گرفت. در آن زمان، او به طور مستقیم با نهاد ریاست‌جمهوری در ارتباط بود.

تعریف چنین سمتی در رابطه با مدیریت روابط ایران با یک کشور خارجی، به خوبی نشان می‌داد که دولت سیزدهم نگاه ویژه‌ای به افغانستان دارد. منتقدان مرحوم رئیسی معتقدند که او به واسطه تمایلات سیاسی و روابط خانوادگی با آیت‌الله علم‌الهدی، ناچار بود روابط ایران با افغانستان را از نزدیک رصد کند. در همین دوره بود که مسیر مهاجرت افغان‌ها به ایران نیز تسهیل شد.

افزون بر این، کاظمی قمی آذر ۱۴۰۱ با حفظ سمت نمایندگی ویژه در امور افغانستان، به مقام ریاست نمایندگی ایران در کابل رسید. هرچند این مسئولیت در حوزه اختیارات وزارت خارجه قرار دارد، کاظمی قمی به واسطه ارتباط نزدیک با مرحوم رئیسی در چارچوب سیاست‌های نهاد ریاست‌جمهوری فعالیت می‌کرد.

حال با برکناری کاظمی قمی و حذف مقام نماینده ویژه در امور افغانستان، به نظر می‌رسد نگاه دولت ایران به افغانستان کاملا تغییر کرده است. از این پس بررسی امور افغانستان شبیه تمامی کشور‌های دیگر، تنها در حوزه اختیارات وزارت خارجه خواهد بود و احتمالا سطح تعاملات نیز کاهش می‌یابد. 
 

ارتباط تنگاتنگ با طالبان

پس از معرفی کاظمی قمی به عنوان رئیس دفتر نمایندگی ایران در کابل، رسانه افغانی طلوع‌نیوز به نقل از یک دیپلمات پیشین افغانی، نوشت: «این اتفاق می‌تواند بر روابط دو کشور و دو دولت تاثیر بگذارد، و نقش مثبتی در رفع مشکلات مهاجرین و تجارت ایفا کند.» در همان زمان، طالبان نیز از انتصاب حسن کاظمی قمی استقبال کرد. «ذبیح‌الله مجاهد»، سخنگوی امارت اسلامی، گفت: «ما به این باور هستیم که این تغییر نو هم انشاالله مفید به هردو کشور خواهد بود.»

عملکرد سه ساله کاظمی قمی در رابطه با امور افغانستان احتمالا رضایت مقامات طالبان را جلب کرده که آنها امروز با شنیدن خبر برکناری او ابراز ناراحتی کرده‌اند. با این حال، کارنامه او از هر نشانه‌ای مبنی بر بهبود مشکلات میان ایران و افغانستان خالی است.

موج بی‌رویه مهاجرت‌ها به ایران

دو ماه پیش از قدرت گرفتن طالبان بود که کاظمی قمی به عنوان نماینده ویژه رئیس‌جمهور وقت در امور افغانستان شروع به کار کرد. با روی کار آمدن طالبان، ناگهان هزاران افغانی وارد ایران شدند.

با شدت گرفتن این موج، زنگ خطر حضور میلیون‌ها مهاجر قانونی و غیرقانونی بالاخره به صدا درآمد اما دولت همچنان توجه‌ای به این مسئله نداشت. کاظمی قمی در رابطه با تمدید ویزای مهاجران افغانی در ایران گفت دولت ایران به دلیل اوضاع و شرایط بدمعیشتی و بعضا امنیتی، ویزای مهاجرین را تمدید می‌کند تا حضور این مهاجرین در کشور قانونی باشد. وزارت کشور اخیرا اعلام کرده که دولت سیزدهم در طول سه سال به دو و نیم مهاجر غیرقانونی مدارک اقامتی داده است.

با ادامه یافتن این مسیر، کاظمی قمی ادعا کرد که جمعیت مهاجران افغانی در ایران تا پیش از قدرت گرفتن طالبان تنها ۴ میلیون بوده و تعداد آنها اکنون ۶ میلیون نفر است. البته این آمار با برآوردها از تعداد ویزاهای صادرشده و حضور ۸ تا ۱۰ میلیونی افغان‌ها در ایران همخوانی ندارد.

او در مصاحبه دیگری اذعان کرده بود که روزانه بین ۳ تا ۵ هزار ویزا برای مهاجران افغان صادر می‌شود. با این وجود، «حشمت فلاحت‌پیشه»، نماینده مجلس دهم، مرداد ۱۴۰۲ در مصاحبه با خبرآنلاین اعلام کرد: «الان طبق آخرین خبری که من از یکی از کارشناسان گرفتم، روزی ۱۰ هزار نفر از افغانستان وارد ایران می‌شوند.»

 
امیدواری به تغییر سیاست‌های تهران در قبال طالبان

به نظر می‌رسید دولت سیزدهم با نگاهی خاص به افغانستان و انتصاب یک نماینده ویژه در امور این کشور، بتواند مسائلی چون پرداخت حقابه هیرمند و ورود و خروج مهاجران افغانی را مدیریت کند. کارنامه سه ساله کاظمی قمی اما خلاف این امر را نشان می‌دهد.

در طول این سال، موج مهاجرت افغان‌ها شدت گرفت و در میان بی‌تفاوتی دولت سیزدهم، این موج به بحرانی فراگیر تبدیل شد. از طرفی دیگر، علارغم فرصت‌های موجود برای رایزنی بر سر پرداخت حقابه هیرمند، مقامات طالبان خواسته‌های ایران را جدی نگرفتند، سدسازی‌ها ادامه پیدا کرد و با وجود وعده کاظمی قمی مبنی بر آب‌گیری هیرمند در مهرماه امسال، این رود همچنان خشک است.

مدیریت کاظمی قمی تا همین اواخر نیز حواشی را به دنبال داشت. تا آن جا که ماه پیش، زمزمه‌هایی مبنی بر فروش زمین‌ها در چابهار و سرمایه‌گذاری افغانی‌ها به گوش رسید و صدای نماینده سیستان و بلوچستان نیز درآمد. شنیده‌ها همچنین حاکی از آن است که حسن کاظمی قمی در طول فعالیت خود به عنوان نماینده ایران، در افغانستان روابط تجاری گسترده‌ای داشته و تسهیلات زیادی به آنها داده است.

به نظر می‌رسد دولت چهاردهم تصمیم دارد نحوه تعامل خود با طالبان را تغییر دهد و در شرایطی که از نظر سیاسی با این کشور به بن‌بست رسیده، مناسبات را تغییر دهد. اکنون با پایان مسئولیت کاظمی قمی و تغییر رویکرد دولت چهاردهم نسبت به روابط ایران با افغانستان، شاید بتوان امیدوار بود که مسائلی، چون مهاجرت بدون ضابطه افغان‌ها و عدم پرداخت حقابه هیرمند از سوی حکومت افغانستان، به شیوه‌ای متفاوت از سه سال گذشته مدیریت و حل شود.