ناترازی برق در ایران؛ تابستان پر از خاموشی در پیش است؟!

از مهر ۱۴۰۲ تا مهر ۱۴۰۳، میزان تقاضای برق ۷ هزار مگاوات افزایش یافت. در حالی که افزایش ظرفیت تولید تنها ۲ هزار و ۲۳۵ مگاوات بود. تا پایان تیرماه ۱۴۰۳، ظرفیت اسمی تولید برق نیروگاه‌های ایران به ۹۳ هزار و ۳۸۸ مگاوات رسیده است. با این حال، ظرفیت عملی تولید برق (توان واقعی قابل بهره‌برداری) حدود ۶۱ هزار و ۴۰۰ مگاوات برآورد می‌شود. از سوی دیگر بخش قابل‌توجهی از شبکه تولید و توزیع برق کشور فرسوده است که منجر به افزایش تلفات انرژی و کاهش راندمان می‌شود. برای جبران ناترازی برق، به سرمایه‌گذاری‌های کلان نیاز است، اما محدودیت‌های مالی و تحریم‌ها مانع از تحقق این سرمایه‌گذاری‌ها شده‌اند. برآورد‌های مختلفی از میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای رفع ناترازی برق ارائه شده است: ۱۰ میلیارد دلار برای جبران کسری ۲۰ هزار مگاواتی برق، ۲۰ میلیارد دلار برای توسعه نیروگاه‌ها و شبکه‌های برق، ۳۵ میلیارد دلار برای به‌روزرسانی شبکه انتقال و توزیع و ۱۰۰ میلیارد دلار برای رفع ناترازی کلی انرژی کشور از ارقامی است که برای رفع ناترازی برآورد شده است.

مشکلات اصلی صنعت برق کشور

امین محمودی، کارشناس محیط زیست، در گفت‌وگویی درباره مشکلات صنعت برق کشور می‌گوید: «صنعت برق ما با دو مشکل اساسی روبه‌روست. نخست، فرسودگی نیروگاه‌های کشور است. بر اساس تحلیلی که چند سال پیش انجام شد، برای تعمیر و بازسازی این نیروگاه‌ها تا پایان دهه ۱۴۲۰ به حدود ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم. دومین مشکل، بدهی‌های دولت به بخش خصوصی فعال در صنعت برق است. بخش خصوصی برای رغبت به سرمایه‌گذاری در توسعه تولید برق باید مطالباتش به‌موقع پرداخت شود، در حالی که دولت‌ها معمولاً بدهی‌های زیادی به این بخش دارند.»او ادامه داد: «اگر این دو مشکل حل شود، می‌توانیم بخش عمده‌ای از ناترازی تولید برق را برطرف کنیم. نباید فراموش کنیم که ۹۰ درصد برق کشور از طریق گاز تولید می‌شود. در تابستان مصرف گاز خانگی کاهش می‌یابد، اما در زمستان به دلیل افزایش مصرف گاز خانگی، تولید برق نیز با مشکلات جدی روبه‌رو می‌شود؛ چنان‌که سال گذشته شاهد قطعی برق در تهران بودیم.»

اهمیت فشارافزایی در میدان گازی پارس جنوبی

محمودی در ادامه به اهمیت افزایش فشار گاز در میدان پارس جنوبی اشاره کرد و گفت: «برای حفظ و افزایش تولید گاز، باید پروژه‌های فشارافزایی در میدان گازی پارس جنوبی اجرا شود. اخیراً وزیر نفت اعلام کرده که با چهار شرکت خصوصی ازجمله O۱، مبنا، خاتم و یک شرکت دیگر قرارداد‌هایی برای اجرای این پروژه‌ها منعقد شده است. با این حال، کشور قطر پروژه‌های فشارافزایی خود را زودتر آغاز کرده و در این زمینه از ما پیشی گرفته است.» او افزود: «میدان گازی پارس جنوبی حدود ۷۰ درصد از گاز کشور را تأمین می‌کند. افزایش تولید گاز از این میدان به معنای افزایش ظرفیت تولید برق کشور است. بنابراین، سه اقدام اساسی یعنی پرداخت به‌موقع مطالبات بخش خصوصی، اجرای پروژه‌های فشارافزایی گاز در پارس جنوبی و تعمیر و نوسازی نیروگاه‌های فرسوده، که مجموعاً به ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد، می‌تواند به حل مشکل صنعت برق کشور کمک شایانی کند.»

طرح مصرف برق پلکانی؛ اقدامی مؤثر، اما محدود

این کارشناس محیط زیست همچنین به طرح مصرف برق پلکانی اشاره کرد و گفت: «اجرای این طرح اقدام خوبی است و می‌تواند تأثیرات مثبتی داشته باشد، اما باید توجه کرد که تنها بخش کوچکی از مشکل را حل خواهد کرد. عمده مصرف‌کنندگان بالای برق در بخش خانگی، متعلق به اقشار مرفه هستند که افزایش قیمت برق احتمالاً تأثیر چندانی بر میزان مصرف آنها نخواهد داشت. در مقابل، مصرف بی‌رویه برق در میان اقشار متوسط و ضعیف چندان زیاد نیست.» محمودی در پایان درباره فرصت‌های ناشی از رفع تحریم‌ها گفت: «در حال حاضر حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلیارد دلار دارایی ایران در خارج از کشور بلوکه شده است. اگر مذاکرات موفقیت‌آمیز باشد و این دارایی‌ها آزاد شود، می‌توان بخشی از آن را برای نوسازی نیروگاه‌های فرسوده و توسعه زیرساخت‌های انرژی کشور صرف کرد. این فرصت مناسبی است که باید برای حل مشکلات انرژی کشور از آن بهره برد.»

تعداد نیروگاه‌های مورد نیاز برای جبران ناترازی برق

محمد مهدی‌آبادی، کارشناس اقتصادی، در گفت‌وگویی درباره وضعیت صنعت برق کشور گفت: «بر اساس پیش‌بینی‌ها، ناترازی برق ایران در تابستان ۱۴۰۴ به ۲۶،۰۰۰ مگاوات خواهد رسید که معادل یک‌سوم کل تقاضای برق کشور است. با در نظر گرفتن میانگین ظرفیت ۱،۰۰۰ مگاوات برای هر نیروگاه (بر پایه داده‌های وزارت نیرو)، برای جبران این کمبود، ساخت ۲۶ نیروگاه جدید ضروری به نظر می‌رسد. این عدد با توجه به تنوع ظرفیت نیروگاه‌ها – از ۵۰ مگاوات در نیروگاه‌های کوچک تا ۲،۸۰۰ مگاوات در نیروگاه‌های بزرگ – تعدیل شده است. البته برخی پروژه‌های نیروگاهی در حال تکمیل هستند که بخشی از این کمبود را پوشش خواهند داد.»

هزینه سرمایه‌گذاری برای تولید هر مگاوات برق

مهدی آبادی درباره هزینه‌های ساخت نیروگاه نیز گفت: «اگر توافق سال ۲۰۱۵ میان ایران و روسیه برای ساخت ۸ نیروگاه را مبنا قرار دهیم، هزینه ساخت هر مگاوات نیروگاه در ایران، تحت شرایط تحریم، به‌طور متوسط حدود ۳.۵ میلیون دلار برآورد می‌شود. این رقم در مقایسه با هزینه جهانی ساخت نیروگاه‌های سیکل ترکیبی که بین ۱ تا ۲ میلیون دلار به ازای هر مگاوات است، به وضوح بالاتر است. افزایش هزینه‌ها ناشی از محدودیت در واردات فناوری، نوسانات نرخ ارز و تورم داخلی است. حتی برخی برآورد‌ها نشان می‌دهد این رقم ممکن است به ۴ میلیون دلار نیز نزدیک شده باشد. هرچند گزارش‌هایی هم وجود دارد که هزینه ساخت یک مگاوات نیروگاه سیکل ترکیبی را حدود ۵۰۰ هزار دلار عنوان می‌کنند. با هر مبنایی که محاسبه شود، برای رفع کسری برق کشور به بیش از ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است که رقم بسیار بزرگی برای شرایط اقتصادی کنونی کشور به شمار می‌رود.»

امکان ساخت نیروگاه در شرایط تحریم

وی در ادامه به امکان‌پذیری ساخت نیروگاه در دوران تحریم اشاره کرد و گفت: «ساخت نیروگاه در ایران تحت تحریم‌ها ممکن است، اما بسیار پیچیده است. نمونه‌های موفق شامل همکاری با روسیه در ساخت نیروگاه‌های حرارتی و توسعه نیروگاه اتمی بوشهر است. با این حال، تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، به ویژه توربین‌های با بازده بالا، و مهم‌تر از آن تأمین مالی بین‌المللی را محدود کرده است. سلیمان الجاسر، رئیس بانک توسعه اسلامی، آذرماه گذشته صراحتاً به وزیر اقتصاد ایران گفته بود که متأسفیم که به‌خاطر تحریم‌های ظالمانه، روابط ما با جمهوری اسلامی ایران آن‌طور که انتظار داریم نیست. به نظر می‌رسد دولت برای جبران این محدودیت‌ها، بر توسعه نیروگاه‌های کوچک مقیاس و افزایش مشارکت بخش خصوصی تکیه دارد. با این حال، سرعت اجرای پروژه‌ها نسبت به برنامه‌ریزی‌های اولیه کندتر است و مشوق‌های کافی نیز برای جذب سرمایه‌گذاران خصوصی در نظر گرفته نشده است.»

تأثیر افزایش قیمت برق بر کاهش ناترازی

مهدی آبادی درباره نقش قیمت برق در کنترل تقاضا گفت: «افزایش قیمت برق می‌تواند به کاهش تقاضا کمک کند، اما به تنهایی کافی نیست. قیمت فعلی برق در ایران یکی از پایین‌ترین نرخ‌های جهانی است و این موضوع می‌تواند باعث مصرف بی‌رویه، به‌ویژه در میان اقشار مرفه، شود. تجربه کشور‌هایی مانند ترکیه نشان داده است که افزایش تدریجی قیمت برق، همراه با اصلاح الگوی مصرف، می‌تواند تا ۱۵ درصد از میزان تقاضا را کاهش دهد. با این حال، اجرای چنین سیاستی در ایران با توجه به حساسیت‌های اجتماعی و فشار تورمی شدید بر دهک‌های متوسط و پایین، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تخصیص هدفمند یارانه به خانوار‌های کم‌درآمد است.»

به نظر می‌رسد که جبران ناترازی کنونی که ماحصل دهه‌ها سیاست‌گذاری نادرست است، به سادگی امکان‌پذیر نیست. ساخت نیروگاه هزینه‌بر و زمان‌بر است و از سوی دیگر شرایط تحریمی وضعیت را پیچیده‌تر نیز می‌کند.