طوفان در پایتخت؛ چرا اقلیم ناپایدار می‌شود؟

در طول دهه‌های اخیر، ایران شاهد چندین طوفان سهمگین و مرگبار بوده است که برخی از آنها در تاریخ کشور ماندگار شده‌اند. از جمله این رویداد‌ها می‌توان به کولاک بهمن ۱۳۵۰ اشاره کرد که با دفن شدن بیش از ۲۰۰ روستا و مرگ بیش از ۴ هزار نفر، مرگبارترین طوفان تاریخ ایران لقب گرفت. همچنین طوفان خرداد ۱۳۹۳ در تهران با سرعتی بالغ بر ۱۲۰ کیلومتر در ساعت، ۵ کشته و ده‌ها مجروح برجای گذاشت. طوفان شن و باران تیر ۱۳۹۴ نیز با طغیان رودخانه‌ها و خسارات سنگین، از دیگر نمونه‌های ویرانگر است. در سال‌های اخیر، طوفان حاره‌ای شاهین در مهر ۱۴۰۰ سیستان و بلوچستان را هدف قرار داد و با خسارات چند صد میلیاردی، اهمیت مدیریت بحران در برابر پدیده‌های اقلیمی را بار دیگر یادآور شد.

تغییر اقلیم پشت توفان‌ها است؟

در پی وقوع طوفان‌های اخیر در تهران و سایر نقاط کشور، این پرسش مطرح می‌شود که آیا تغییرات اقلیمی در شکل‌گیری چنین طوفان‌هایی نقش دارند یا نه. دکتر بهلول علیجانی، استاد جغرافیای طبیعی و از برجسته‌ترین اقلیم‌شناسان ایران در پاسخ به این پرسش گفت: «به‌طور مستقیم نمی‌توان گفت تغییر اقلیم در شکل‌گیری این طوفان‌ها تأثیر دارد، اما تغییر اقلیم و به‌ویژه تغییر زمان بارش‌ها می‌تواند در وقوع چنین پدیده‌هایی مؤثر باشد. اصولاً فصل بهار در ایران، فصل ناپایداری‌های جوی است و اردیبهشت‌ماه بیشترین میزان بارش سالانه را در بسیاری از مناطق کشور به خود اختصاص می‌دهد.»
او در ادامه توضیح داد: «در دامنه‌های رو به آفتاب کوهستان‌ها، به دلیل تابش عمودی‌تر خورشید، گرم‌شدن سریع‌تر هوا و صعود توده‌های مرطوب، بارش‌ها بیشتر اتفاق می‌افتد. همین فرآیند در سطح شهر‌ها نیز اتفاق می‌افتد. در طول روز، هوای شهر به‌خصوص در کلان‌شهر‌هایی مثل تهران، گرم می‌شود. اگر توده هوای واردشده از مدیترانه دارای رطوبت باشد، منجر به رگبار‌های بعدازظهری می‌شود که در سال‌های گذشته هم مشاهده کرده‌ایم.»

اهمیت اقدامات پیشگیرانه

با این حال، دکتر علیجانی افزود: «اگر هوای ورودی رطوبت نداشته باشد و فقط گرم و ناپایدار باشد، به‌جای باران، طوفان ایجاد می‌شود؛ به‌ویژه در شهر‌هایی مانند تهران که به دلیل وسعت زیاد و دمای بالاتر، شدت این طوفان‌ها بیشتر است.» در ادامه گفتگو، دکتر علیجانی درباره نهاد‌های مسئول در مقابله با چنین بحران‌هایی گفت: «سازمان مدیریت بحران کشور، مسئولیت اصلی را در مقابله با این پدیده‌ها دارد. این سازمان باید تدابیری پیشگیرانه اتخاذ کند تا در زمان بروز حادثه، آمادگی لازم وجود داشته باشد. مثلاً می‌توان از قبل شاخه‌های فرسوده درختان را هرس کرد یا با آموزش‌های عمومی، مردم را برای چنین شرایطی آماده‌تر ساخت.»
او همچنین به نقش سازمان هواشناسی اشاره کرد و افزود: «وظیفه پیش‌بینی شرایط جوی، به‌ویژه طوفان‌ها، بر عهده سازمان هواشناسی است. البته پیش‌بینی دقیق چنین پدیده‌هایی کار ساده‌ای نیست، اما اطلاع‌رسانی‌های کلی و به‌موقع می‌تواند بسیار مؤثر باشد.» در پایان این گفتگو، دکتر علیجانی با تأکید بر آمادگی شهری و نقش نهاد‌های مسئول، یادآور شد که گرچه نمی‌توان از وقوع طوفان جلوگیری کرد، اما با مقاوم‌سازی شهر‌ها و افزایش آگاهی عمومی می‌توان از شدت خسارات آن کاست.

راهکار کشور‌های دیگر چیست؟

کشور‌های مختلف برای مقابله با طوفان‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی، راهکار‌های متنوعی را اتخاذ کرده‌اند. بریتانیا بر تقویت زیرساخت‌ها و تاب‌آوری اقلیمی تأکید دارد، در حالی‌که آمریکا از زیست‌بوم‌های طبیعی مانند تالاب‌ها و مانگرو‌ها برای کاهش خسارات طوفان بهره می‌برد. بنگلادش با ایجاد سامانه‌های هشدار سریع و پناهگاه‌های مقاوم توانسته تلفات را کاهش دهد. گرنادا با ابزار‌های مالی نوین مانند تعلیق بدهی پس از بحران، منابع لازم برای بازسازی را فراهم کرده، و تووالو با ساخت دیوار‌های ساحلی در برابر طوفان و بالا آمدن سطح دریا مقاوم‌سازی کرده است. این اقدامات نشان می‌دهند که ترکیبی از آمادگی زیرساختی، راهکار‌های طبیعی و نوآوری مالی، راهبردی مؤثر در برابر طوفان‌های ناشی از تغییر اقلیم است.

طوفان‌های اخیر بار دیگر زنگ خطر را درباره تغییرات اقلیمی، ضعف زیرساخت‌های شهری و ضرورت مدیریت پیشگیرانه به صدا درآوردند. همان‌گونه که تجربه کشور‌های دیگر نشان می‌دهد، راه مواجهه با این پدیده‌ها در نادیده‌گرفتن آنها نیست، بلکه در آمادگی، آگاهی و سازگاری با واقعیت‌های نوین اقلیمی است. اگرچه نمی‌توان از وقوع طوفان‌ها جلوگیری کرد، اما می‌توان با سیاست‌گذاری دقیق، مقاوم‌سازی محیط شهری و تقویت آموزش عمومی، آسیب‌های آنها را به حداقل رساند.