جدال پنهان ایران و اعراب خلیج فارس در صحرای آفریقا

در تاریخ ۶ ژوئیه، رهبران نظامی کشورهای بورکینافاسو، مالی و نیجر به امضای توافق‌نامه‌ای تحت عنوان «اتحاد کشورهای ساحل» (AES) پرداختند. این توافق نامه به‌طور علنی موضعی ضدغربی دارد و به شدت مخالف تأثیرات «بلوک اقتصادی غرب آفریقا» (ECOWAS) است. «ابراهیم تراوره»، رئیس‌جمهوری بورکینافاسو در این مراسم اعلام کرد که دوران سوءاستفاده قدرت‌های غربی از کشورش برای همیشه به پایان رسیده است. او گفت این اتحاد به دنبال پایان دادن به نفوذ خارجی و تقویت استقلال ملی است.همچنین، «عبدالرحمانه چیانی»، رییس جمهور نیجر، ضمن محکوم کردن «بلوک اقتصادی غرب آفریقا»، این بلوک را تهدیدی برای کشورها دانست و بر لزوم حفظ حاکمیت و امنیت ملی تاکید کرد.

توافق نامه «اتحاد کشورهای ساحل»، هرچند که عمدتا نمادین به نظر می‌رسد، اما به‌طور قابل توجهی نمایانگر تحکیم قدرت‌های نظامی در غرب آفریقا و هماهنگی فزاینده این کشورها علیه آمریکا و فرانسه است. این تغییرات خطرات و فرصت‌هایی را به‌طور هم‌زمان برای کشورهای خلیج فارس ایجاد کرده است. به استثنای امارات که از قطعنامه ناکام شورای امنیت در آگوست ۲۰۲۳ برای تمدید ممنوعیت سفر و مسدودسازی دارایی‌های مقامات حکومت نظامی مالی حمایت کرد، دیگر پادشاهی‌های شورای همکاری خلیج فارس به تلاش‌های غرب برای منزوی کردن یا سرنگونی این رژیم‌های نظامی نپیوستند. این وضعیت به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس این امکان را می‌دهد که ارتباطات خود با این دولت‌های نظامی را حفظ کنند و در عین حال روابط قوی خود با کشورهای «بلوک اقتصادی غرب آفریقا» که مخالف «اتحاد کشورهای ساحل» هستند، ادامه دهند و در پروژه‌های زیرساختیِ باارزشِ استراتژیکِ منطقه و همچنین ذخایر منابع معدنی و انرژی آن سرمایه‌گذاری کنند.

استراتژی‌های محتاطانه پادشاهی‌های خلیج فارس

از اواسط سال ۲۰۲۰، که موج کودتاها در منطقه ساحل آغاز شد، پادشاهی‌های خلیج فارس از محکومیت‌های علنی و صریح دولت‌های نظامی حاکم خودداری کرده و به جای آن، در بیانیه‌های مبهمی ابراز نگرانی کرده‌اند. این رویکرد محتاطانه به ویژه در واکنش به تحولات سیاسی در مالی مشهود است. پس از کودتای آگوست ۲۰۲۰ در مالی، امارات متحده عربی نگرانی عمیق خود را نسبت به وضعیت امنیتی در جمهوری مالی ابراز کرد. با این حال، امارات به‌طور مستقیم دولت نظامی را به خاطر کودتا مقصر ندانست و همچنین بازگشت به حکومت غیرنظامی را درخواست نکرد. این رفتار نشان‌دهنده رویکرد محتاطانه و حفظ فاصله از بحران‌های داخلی در کشورهای دیگر است. عربستان سعودی و قطر در ابتدا نگرش مشابهی نسبت به کودتای ژوئیه ۲۰۲۳ در نیجر که ژنرال عبدالرحمانه چیانی را به قدرت رساند، ابراز کردند. این نگرش در مقایسه با واکنش‌های متحدان غربی این پادشاهی‌ها به‌طور قابل توجهی ضعیف‌تر بود. در این میان، محکومیت صریح امارات متحده عربی از کودتای نیجر به‌عنوان یک استثنا در نظر گرفته می‌شود. هرچند این محکومیت صریح از سوی امارات در تضاد با مواضع ملایم‌تر عربستان سعودی و قطر قرار دارد، کابینه عربستان سعودی نیز در تاریخ یکم اوت به همین جهت پیروی کرد و واکنش مشابهی از خود نشان داد.

در حالی که مقامات کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به موج کودتاها با احتیاط پاسخ داده‌اند، رسانه‌های خلیج فارس موضعی همدلانه نسبت به دولت‌های نظامی اتخاذ کرده و سیاست‌های فرانسوی را که به نظر آنها به کودتاهای نظامی منجر شده، نقد کرده‌اند. پوشش رسانه‌ای سعودی از کودتای نیجر نمونه‌ای از این روند است. مقاله‌ای که در تاریخ ۲ اوت در روزنامه پرطرفدار سعودی، عکاظ، منتشر شد، به سیاست تاریخی فرانسه در دستکاری پیامدهای کودتاها به نفع منافع خود اشاره کرد. این مقاله به طور مشخص سیاست‌های فرانسه را به نقد کشید و به چگونگی بهره‌برداری فرانسه از وضعیت‌های سیاسی بحرانی پرداخت. همچنین، مقاله‌ای در الریاض که در تاریخ ۹ اوت منتشر شد، تاریخچه استفاده غرب از ضدتروریسم به‌عنوان بهانه‌ای برای تأسیس پایگاه‌های نظامی در آفریقا را به نقد کشید. این مقاله دفاع فرانسه از رئیس‌جمهور دموکراتیک نیجر، محمد بازوم، را به‌عنوان اقدامی خودخواهانه و مغرضانه معرفی کرد و بر منافع ملی فرانسه در این زمینه تأکید کرد.

انتقادات از مداخله سیاسی فرانسه و سیاست‌های ضدتروریسم، با بیانات رهبران دولت‌های نظامی در منطقه ساحل هم‌خوانی داشت. این انتقادات، به همراه ترویج روایت‌های تکمیلی، به نظر می‌رسد که به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس کمک کرده است تا به طور مداوم با دولت‌های نظامی در منطقه ساحل در ارتباط باشند. واکنش‌های محتاطانه دولت‌ها و پذیرش این روایت‌ها ممکن است به ایجاد روابط پایدار با دولت‌های نظامی کمک کرده باشد. در این راستا، پذیرش درخواست درمان پزشکی دولت نظامی مالی برای رئیس‌جمهور برکنار شده، ابراهیم بوباکر کیتا، از سوی امارات متحده عربی، به‌عنوان یک اقدام مهم در تعیین لحن تعاملات آینده با دولت‌های نظامی در منطقه به شمار می‌آید. عربستان سعودی و قطر در پیروی از روش متوازن امارات متحده عربی، روابط دوجانبه‌ای را با هر دو گروه حامی کودتا و مخالف کودتا در منطقه ساحل حفظ کرده‌اند. این رویکرد نشان‌دهنده تلاش این کشورها برای حفظ تعادل و برقراری ارتباط با تمامی طرف‌های درگیر در بحران‌های منطقه‌ای است.

حضور نخست‌وزیر نیجر، علی لامین زین، در اجلاس سعودی-آفریقا در نوامبر ۲۰۲۳، به وضوح تمایل ریاض به تعامل با دولت‌های نظامی ساحل را نمایان کرد. علاوه بر این، وزیر دفاع سعودی، خالد بن سلمان، در ماه مه ۲۰۲۴ با همتای بورکینابی خود، ژنرال کاسوم کولیبال، دیدار کرد. قطر اخیراً به بررسی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در نیجر پرداخته و در فوریه ۲۰۲۴، یک هیئت اقتصادی نیجری را برای بحث در مورد سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به کشور خود دعوت کرد. با توجه به محدودیت‌ فرصت‌های همکاری اقتصادی و امنیتی با دولت‌های نظامی در منطقه ساحل، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به تقویت روابط خود با دیگر کشورهای غرب آفریقا به عنوان واکنشی به کودتاها پرداخته‌اند. در این راستا، امارات متحده عربی در ژوئن ۲۰۲۳، میزبان  رئیس‌جمهور چاد، ژنرال محمد ادریس دبی که به دلیل تصرف غیرقانونی قدرت در مسند ریاست‌جمهوری قرار دارد و با کشورهای AES همسو نیست، بود و توافق‌نامه همکاری نظامی با چاد امضا کرد. در ادامه، ابوظبی در ماه اوت ۲۰۲۳، خودروهای زرهی MCAV-20 از نوع NIMR را برای حمایت از کمپین «ضدتروریسم» چاد تأمین کرد. این شراکت با چاد نه تنها در برابر بی‌ثباتی در نیجر و چاد عمل می‌کند، بلکه به‌عنوان یک مسیر پنهانی برای انتقال تسلیحات به رئیس نیروهای پشتیبانی سریع همسو با امارات، محمد حمدان دگالو، در سودان نیز به کار می‌رود. چاد همچنین به دنبال جذب سرمایه‌گذاری قطری است و دوحه در سال ۲۰۲۲ میزبان مذاکرات ملی میان دولت دبی و شورشیان شمالی بود. پادشاهی‌های خلیج فارس همچنین توجه ویژه‌ای به غرب آفریقا معطوف کرده‌اند. امارات متحده عربی در حفظ توافقات امنیتی پیش از کودتا با کشورهای ساحل فعال بوده است. پس از امضای توافقنامه همکاری نظامی با دولت پیشا-کودتای مالی در سال ۲۰۱۹، این کشور ۳۰ خودروی زرهی تایفون و ۳۰ خودروی زرهی سبک Cougar ساخت امارات را به دولت نظامی مالی تحویل داد. به‌طور مشابه، در ماه اوت ۲۰۲۳، ابوظبی محموله‌ای از خودروهای ضد مین و حفاظت‌شده در برابر کمین Isotrex Phantom (MRAP) را به دولت نظامی بورکینافاسو ارائه کرد. با این حال، جذب سرمایه‌گذاری‌های بزرگ مقیاس دشوارتر بوده است. سنگال توافق ۸۰۰ میلیون دلاری آب شیرین‌کن با عربستان سعودی را به دلیل هزینه‌های بالا لغو کرد و همچنین مشخص نیست که آیا تعهدات عربستان برای تعمیر چهار پالایشگاه نفتی آسیب‌دیده نیجریه‌ای به نتیجه خواهد رسید یا خیر.

استقبال ایران از تحولات

برخلاف احتیاط کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، ایران به‌طور علنی از خیزش‌های نظامی در منطقه ساحل استقبال کرده و آن‌ها را به‌عنوان ضربه‌ای به استعمار نو ستوده است. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران، در دیدار سپتامبر ۲۰۲۳ با وزیر امور خارجه بورکینافاسو، الیویا روآمبا، به تمجید از «مقاومت کشورهای آفریقایی در برابر استعمار و تروریسم» پرداخت. پس از تصاحب قدرت توسط ژنرال چیانی در نیجر، خبرگزاری مهر گزارش داد که کودتا «یک بار دیگر ثابت کرد که جنبش‌های ضد استعمار در آفریقا تضعیف نشده‌اند بلکه با قدرت بیشتری ادامه می‌یابند». در اشاره به ادعاهای دولت‌های نظامی ساحل مبنی بر اینکه کشورهای غربی در غرب آفریقا تروریسم را تحریک می‌کنند، رئیسی به سفیر جدید بورکینافاسو در ژانویه ۲۰۲۴ گفت که غرب «منبع اصلی تروریسم و گروه‌های تروریستی» است.

پس از اخراج نیروهای فرانسوی از مالی توسط دولت نظامی این کشور، مالی به دنبال کمک‌های امنیتی ایران برای پر کردن این خلأ بود. در ماه مه ۲۰۲۳، وزیر دفاع مالی، «سادیو کامارا»، با سرتیپ ایرانی، محمدرضا آشتیانی، دیدار کرده و به بحث در مورد ضدتروریسم پرداختند. اشتیانی پیشنهاد آموزش به نیروهای مالی و مشارکت و همکاری را ارائه کرد. هرچند این پیشنهادها تا کنون نتایج قابل توجهی به دنبال نداشته است، اما همکاری‌های آموزشی بین ایران و مالی به‌طور قابل توجهی از زمان کودتا افزایش یافته است.

تقویت روابط ایران با مالی به‌عنوان الگویی برای نزدیک‌تر شدن روابط با بورکینافاسو و نیجر عمل کرده است. در سپتامبر ۲۰۲۳، وزیر نفت ایران جواد اوجی، از برنامه‌های صادرات نفت به بورکینافاسو و در نهایت ساخت یک پالایشگاه در این کشور خبر داد. در اکتبر ۲۰۲۳، هیئتی از ایران به اوآگادوگو، پایتخت بورکینافاسو، سفر کرد و پیشنهادات همکاری در زمینه‌های معدن و داروسازی را ارائه داد. این هیئت همچنین پیشنهاد کمک‌های امنیتی برای مقابله با ناامنی در شمال و شرق بورکینافاسو را مطرح کرد. در جریان این سفر، دو طرف هشت توافق‌نامه امضا کردند و مذاکرات درباره همکاری‌های اقتصادی میان ایران و بورکینافاسو در مارس ۲۰۲۴ ادامه یافت.

ایران و کشورهای AES به دلیل تحریم‌های شدید غرب و دشواری‌های مربوط به تجارت بین‌المللی، به‌طور طبیعی به یکدیگر جذب شده‌اند. در دیدار نخست‌وزیر نیجر، زین، از تهران در ژانویه ۲۰۲۴، محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور وقت ایران، تحریم‌های «ظالمانه‌ای که توسط سیستم سلطه‌طلبانه تحمیل شده» را محکوم کرد و وعده داد که به نیجر در مقابله با تحریم‌ها و ارائه تجربیات ایران کمک کند. به‌طور هم‌زمان، گزارش‌ها نشان می‌دهند که نیجر با فروش ۳۰۰ تن اورانیوم زرد به ایران در ازای دریافت پهپادها و موشک‌های زمین به هوا موافقت کرده است. هشدار مولی فی، معاون وزیر امور خارجه آمریکا برای امور آفریقا، به دولت نظامی نیجر درباره روابط آن با ایران، باعث تسریع خروج نیروهای ضدتروریسم آمریکا از این کشور شد.

ایران در تقویت روابط خود با دولت‌های نظامی در منطقه ساحل آفریقا نسبت به پادشاهی‌های شورای همکاری خلیج فارس موفق‌تر عمل کرده است. با این حال، در تعمیق حضور خود در کشورهای هم‌پیمان با غرب در امتداد ساحل غرب آفریقا، ایران چندان موفق نبوده است. با وجود لحن مصالحه‌آمیز ایران، بانک مرکزی نیجریه در ژوئیه ۲۰۲۳، نام ایران را در فهرست پول‌شویی قرار داد. در نتیجه، تجارت غیرنفتی ایران با نیجریه از مارس تا اکتبر ۲۰۲۳ تنها به ۴۶.۵ میلیون دلار رسید، که نشان‌دهنده محدودیت‌های قابل توجه در تعاملات اقتصادی بین دو کشور است.

ایران و سنگال توافق‌نامه‌هایی شامل تعهد به گسترش همکاری‌های فناوری امضا کرده‌اند. با این حال، تاکنون موفقیت‌های قابل توجهی در این زمینه به دست نیامده است. ایران به‌طور جزئی به شبکه‌های مالی غیرقانونی حزب‌الله در گینه و ساحل عاج برای اعمال نفوذ در غرب آفریقا متکی است. این وابستگی، حمایت دولت‌های این کشورها را جلب نکرده و آن‌ها به دنبال مقابله با پول‌شویی در مرزهای خود هستند، که بر روابط ایران با این کشورها تأثیر منفی گذاشته است.

با بهبود روابط ایران با پادشاهی‌های شورای همکاری خلیج فارس، هر دو طرف با فشارهای رقابتی برای حمایت از طرف‌های مختلف در ساحل مواجه خواهند شد. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به‌ظاهر بی‌طرف، به سمت فرصت‌های بیشتر ارائه‌شده توسط چاد و غرب آفریقا تمایل خواهند داشت. در حالی که ایران، تحت تحریم‌ها و در جستجوی متحدان ضد غربی، رابطه طبیعی‌ای با دولت‌های نظامی پیدا کرده است. به نظر می‌رسد این روابط در سال‌های آینده ادامه یابد.

منبع: Gulf International Forum