اردوغان و اسد آشتی می‌کنند؟!

اهداف ترکیه و سوریه از رسیدن به توافقی مشترک

پس از قطع روابط دیپلماتیک ترکیه و سوریه در سال ۲۰۱۱، انگیزه‌های متعددی وجود داشت که ترکیه به دنبال از سرگیری این روابط باشد. این انگیزه‌ها به طور عمده از نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای، فشارهای سیاسی داخلی و چشم‌انداز ژئوپولیتیک گسترده‌تر نشات می‌گیرند. اهداف اصلی آنکارا در این زمینه شامل مقابله با تهدید «یگان‌های مدافع خلق» (YPG)، تسهیل بازگشت پناهندگان سوری و تحقق ثبات سیاسی در سوریه است.

انگیزه‌های ترکیه برای از سرگیری روابط:

• نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای: ترکیه نگران نفوذ گروه‌های کُردی مرتبط با «یگان‌های مدافع خلق» (YPG) در شمال سوریه است. این گروه‌ها به دلیل ارتباطاتشان با حزب «کارگران کردستان» (PKK) تهدیدی برای امنیت ملی ترکیه محسوب می‌شوند.
• فشارهای سیاسی داخلی: بحران پناهندگان سوری که به دلیل بحران‌های داخلی به ترکیه مهاجرت کرده‌اند، به یک مسئله سیاسی و اجتماعی مهم در این کشور تبدیل شده است. دولت ترکیه به دنبال راهکارهایی برای تسهیل بازگشت پناهندگان و کاهش فشارهای داخلی است.
• چشم‌انداز ژئوپولیتیک: ترکیه به دنبال تثبیت موقعیت خود در منطقه و تضمین نقش خود در تحولات سیاسی سوریه است. این اقدام به ترکیه امکان می‌دهد که در عرصه بین‌المللی نفوذ بیشتری داشته باشد و از تاثیرات قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و ایالات متحده بهره‌برداری کند.

از دیدگاه دمشق نیز، مصالحه با ترکیه برای تحکیم کنترل سوریه بر چشم‌انداز سیاسی آن و دستیابی به بهبود اقتصادی از طریق برقراری مجدد پیوندهای تجاری بسیار مهم است، اما این کشور همچنان نسبت به مشروعیت بخشیدن به حضور نظامی آنکارا در قلمرو خود محتاط است.

• تحکیم کنترل سیاسی: دمشق به دنبال تقویت کنترل خود بر روند سیاسی آینده سوریه و جلوگیری از نفوذ نیروهای خارجی و گروه‌های مسلح است. آشتی با ترکیه می‌تواند به تثبیت موقعیت حکومت بشار اسد کمک کند.
• بهبود شرایط اقتصادی: احیای روابط تجاری با ترکیه می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی سوریه و بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده کمک کند. روابط تجاری جدید می‌تواند محرکی برای رشد اقتصادی باشد.
• محتاط بودن نسبت به حضور نظامی ترکیه: دمشق همچنان نسبت به مشروعیت حضور نظامی ترکیه در خاک خود محتاط است؛ او به دنبال تضمین‌هایی است که این حضور به عنوان تهدید امنیتی تلقی نشود و در چارچوب توافقات دیپلماتیک قرار گیرد.

ناامیدی آنکارا از واشنگتن 

وضعیت جاری در سوریه به طور قابل توجهی بر امنیت ترکیه تأثیر گذاشته است؛ این امر موجب شده آنکارا به دنبال راه‌حل‌هایی مناسب برای چالش‌های ناشی از این بحران باشد. از سال ۲۰۱۹، منافع مشترک روسیه و آمریکا در جلوگیری از مداخله ترکیه در این سوریه و به ویژه حفاظت از «نیروهای دموکراتیک سوریه» (SDF) در شکل‌گیری تحولات سوریه موثر بوده است.

حضور نظامی روسیه و دورنمای تحریم‌های اقتصادی از سوی ایالات متحده، مانع عملیات نظامی ترکیه شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که حداقل سه عملیات نظامی برنامه‌ریزی شده توسط ترکیه به همین دلایل متوقف شده است. رسیدگی به وضعیت شمال شرقی سوریه، یک نیاز فوری برای ترکیه به شمار می‌رود چراکه ترکیه دیگر امیدی ندارد که آمریکا نگرانی‌های امنیتی در رابطه با نیروهای دموکراتیک سوریه را حل کند. آنکارا همکاری ایالات متحده با یگان‌های مدافع خلق (شاخه سوری حزب «کارگران کردستان» (پ‌ک‌ک)) را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند.

آمادگی آنکارا برای اجرای طرح توافقی مسکو

افزایش احساسات ضدمهاجر در ترکیه و تقویت مخالفان سیاسی، فشار بیشتری به دولت وارد کرده است تا به بحران پناهندگان رسیدگی کند. سیاست‌های داخلی به طور قابل توجهی بر دخالت ترکیه در دمشق تأثیرگذار است، زیرا دولت تلاش دارد نارضایتی عمومی را کاهش دهد و موقعیت سیاسی خود را تقویت کند. در پی تحولات اخیر، روسیه کارزار تبلیغاتی موفقی را ایجاد کرد تا افکار عمومی و تصمیم گیرندگان ترکیه را هدف قرار دهد و بر افکار و تصمیمات سیاسی تاثیر بگذارد. این کارزار روسی بیشتر بر مزایای فرضی گفتگو با دمشق تاکید کرده است.

ترکیه در حال حاضر انگیزه‌ای واقعی برای همکاری با ایالات متحده در مسئله سوریه و پیگیری مذاکرات با دمشق نمی‌بیند. گمانه‌زنی‌ها درباره خروج ایالات متحده از سوریه به دلیل انتخابات آینده و تحولات جدید در روابط ترکیه و ایالات متحده، امید آنکارا به همکاری با واشنگتن را تقویت کرده است. با این حال، عدم تمایل ایالات متحده به خروج «یگان‌های مدافع خلق» (YPG) همچنان مانع اصلی رسیدن به توافق است.

به دلیل عدم تحقق اهداف ترکیه و مخالفت‌های روسیه و ایالات متحده از یک سو و عدم ارائه گزینه‌ای قابل قبول توسط واشنگتن از سویی دیگر، ترکیه آماده است به گزینه‌ای که روسیه پیشنهاد داده، توجه کند. «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهور ترکیه، بر لزوم دستیابی به نوعی استراتژی خروج از سوریه تأکید کرده است. این موضوع به‌طور گسترده‌ای مورد تایید طیف‌های سیاسی ترکیه قرار گرفته است. مسائل اصلی در این زمینه شامل شرایط جاری در سوریه و ماهیت حکومت آنجا است. اردوغان همچنین بر نیاز به ایجاد یک قرارداد اجتماعی جدید در سوریه تأکید کرده است که ضمن تضمین بازگشت ایمن پناهندگان، نگرانی‌های امنیتی ترکیه را نیز برطرف سازد.

استراتژی روسیه در قبال ترکیه و روسیه

در سال ۲۰۲۰، روسیه نتوانست با افزایش فشارها به ترکیه، او را به عقب‌نشینی نظامی از سوریه وادار کند. در آن زمان، نیروهای مسلح ترکیه عملا نیروهای سوریه را شکست دادند. این رویداد، محدودیت‌های قدرت روسیه و نیاز به ارزیابی مجدد استراتژی مسکو در قبال ترکیه و بحران گسترده‌تر سوریه را آشکار ساخت.

روسیه اکنون بر حمله به اوکراین متمرکز شده اما همچنان تلاش دارد از وضعیتی که قدرت او را در سوریه کاهش می‌دهد، جلوگیری کند. روسیه فعالانه طرحی را برای تضمین حضور و کنترل مستمر خود در سوریه دنبال می‌کند که هم حضور مداوم خود در سوریه را تضمین کند و هم از محکم شدن موقعیت قدرت‌های غربی یا متحدان منطقه‌ای آن‌ها در دمشق جلوگیری کند. این اقدامات استراتژیک از آن جا برای مسکو اهمیت دارد که نفوذ ژئوپولیتیکی روسیه در خاورمیانه را حفظ می‌کند.

ترکیه همچنان مانع اصلی پیروزی مسکو در سوریه است. روسیه می‌داند که برای غلبه بر این مانع، باید آنکارا را به نحوی فعالانه در مسئله درگیر کند و حضور او با منافع خود ترکیه همخوانی داشته باشد. منافع ترکیه تنها در برخی موارد با منافع کشورهای غربی هم‌پوشانی دارد؛ به همین دلیل، روسیه باور دارد که ترکیه یک برنامه مستقل را در سوریه پیگیری می‌کند و ممکن است از اهداف کشورهای غربی منحرف شود. این وضعیت هم چالش‌هایی را برای دیپلماسی روسیه به همراه دارد و هم فرصت‌هایی را ایجاد می‌کند.

با توجه به احتمال خروج قریب الوقوع نیروهای آمریکایی از سوریه، روسیه به شدت نگران توافق احتمالی میان ترکیه و ایالات متحده بر سر سوریه است. این نگرانی‌ها به دلیل تأثیر بالقوه چنین توافقی بر منافع روسیه و نیاز به تأثیرگذاری فعال بر موقعیت ترکیه، شدت گرفته است.

هر توافقی میان ترکیه و ایالات متحده در رابطه با سوریه می‌تواند منافع مسکو را تضعیف کند و موجب شود روسیه برای تغییر موقعیت آنکارا بیشتر تلاش کند. در بدترین حالت، مذاکرات بین آنکارا و دمشق ممکن است به عنوان یک تاکتیک متوقف‌کننده عمل کند، به گونه‌ای که روسیه تا زمان تثبیت وضعیت در اوکراین یا خروج ایالات متحده از سوریه، وقت بخرد.

روس‌ها به طور ماهرانه‌ای از نگرانی‌های ترکیه در زمینه مهاجران سوری بهره‌ برده اند. در ابتدا، روسیه از تهدید حمله به افراد آواره داخلی در امتداد مرز ترکیه و سوریه استفاده کرد تا فشار بر آنکارا را افزایش دهد. در حال حاضر، روسیه در حال اجرای یک استراتژی تبلیغاتی جامع است که هدف آن متقاعد کردن جمعیت ترکیه در این زمینه است که مذاکره با دمشق، راه‌حل قطعی بحران پناهندگان در ترکیه است. این کمپین روانی و رسانه‌ای به دنبال تغییر نظر عمومی و تسهیل مذاکرات دیپلماتیک است.

مسکو به پروتکل «آدانا» در سال ۱۹۹۸ استناد می کند که به وجود ارتش ترکیه در سوریه مشروعیت می‌بخشد تا به اجماع بین آنکارا و دمشق دست یابد. با این وجود، این پیشنهاد نیاز به بررسی کامل و ارتقای پروتکل احتمالی دارد تا برای آنکارا جذابیت بیشتری داشته باشد. براساس پیشنهاد روسیه مبنی بر حضور نظامی ترکیه در سوریه به صورت رسمی، در راستای ایجاد امنیت و اعتبار در اقدامات ترکیه و همین‌طور ایجاد فضای مساعد برای گفتگوهای دیپلماتیک است.

موضع دمشق

آشتی با ترکیه، به عنوان آخرین دشمن اصلی منطقه‌ای، برای تکمیل روایت پیروزی سوریه مهم است. بر اساس جو غالب در دمشق، آشتی با ترکیه می‌تواند به سوریه کمک کند که به طور استراتژیک موقعیت مخالفان را در مذاکرات تضعیف کرده، موضع خود را تقویت کند و مانع اجرای قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل می‌شود. این اقدام به سوریه امکان می‌دهد که کنترل خود را بر چشم‌انداز سیاسی آینده‌اش تثبیت کند.

سوریه ترجیح می‌دهد با دولتی غیر از دولت تحت رهبری «اردوغان» مذاکره کند. احزاب مخالف در ترکیه، تمایل بیشتری به تعامل با «بشار اسد» نشان داده‌اند و کمتر به تحمیل شرایط سنگین برای مصالحه باور دارند. با این حال، سوریه باید با واقعیت کنونی دولت اردوغان، که با وجود مواضع جنجالی‌اش همچنان در قدرت است، مواجه شود.

بنابر جوی که بر دمشق حاکم است، آشتی بالقوه با آنکارا باید تنها به میزان محدودی از تعامل دیپلماتیک منجر شود که زمینه را برای مذاکرات احتمالی آینده با دولت مطلوب‌تر در ترکیه مهیا کند. اتخاذ این رویکرد عملی به دمشق این امکان را می‌دهد که به طور مؤثر در پیچیدگی‌های سیاست ترکیه حرکت کرده و در عین حال انعطاف‌پذیری در انتخاب‌های استراتژیک بلندمدت خود را حفظ کند.

بازسازی روابط دیپلماتیک با ترکیه می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر گروه‌های مسلح مخالف در شمال سوریه داشته باشد. تغییر موضع آنکارا در این زمینه، می‌تواند نفوذ این گروه‌ها را به طور قابل توجهی کاهش دهد و به تغییرات مهمی در وضعیت سیاسی و نظامی سوریه منجر شود.

در صورت تغییر موضع ترکیه، گروه‌های مسلح مخالف که به حمایت ترکیه وابسته هستند، کاهش قابل توجهی در قدرت و نفوذ خود تجربه خواهند کرد. با اطمینان یافتن از مسئولیت ترکیه در قبال اقدامات آن‌ها، پیش‌بینی می‌شود که مخالفت این جناح‌ها تا حد زیادی کاهش یابد.

همچنین، باز‌سازی روابط با ترکیه می‌تواند به حل بن‌بست‌های موجود در مذاکره با «نیروهای دموکراتیک سوریه» (SDF) که تحت تسلط «یگان‌های مدافع خلق» (YPG) هستند، کمک کند. روند آشتی با ترکیه این امکان را دارد که به گرفتن امتیازات بیشتر از جوامع کردی منجر شود یا به تشکیل یک جبهه متحد ضد «ی.پ.گ» توسط جوامع متخاصم «عرب» و حمایت آنکارا بیانجامد. این تغییرات می‌تواند به ایجاد شمال سوریه‌ای متحدتر و امن‌تر منجر شود که با اهداف استراتژیک کلی دمشق همسو است.

آشتی با آنکارا همچنین شامل مزایای اقتصادی و مالی قابل توجهی است. بازپس‌گیری کنترل جزئی یا کامل بر مرزهای ترکیه، به سوریه این امکان را می‌دهد که به مسیرهای تجاری بین‌المللی دسترسی پیدا کند؛ امری که برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور حیاتی است. اقتصاد سوریه که از درگیری‌های طولانی‌مدت و محدودیت‌های مالی آسیب دیده است، به شدت نیازمند فرصت‌های توسعه و پیشرفت است. با وجود علاقه ترکیه به پروژه‌های اتصال منطقه‌ای، اتصال سوریه به ترکیه همچنان امکان‌پذیرتر و مقرون به صرفه‌تر است.

مزیت استراتژیک برقراری مجدد پیوندهای تجاری با ترکیه، ضرورت اقتصادی سوریه برای پیگیری عادی‌سازی را به وضوح نشان می‌دهد.

با وجود تلاش‌های مداوم دمشق برای بهبود روابط با آنکارا، نگرانی‌های قابل توجهی درباره مشروعیت یافتن حضور نظامی ترکیه در سوریه وجود دارد. دمشق نگران است که با پذیرش یا مشروعیت دادن موقت به این حضور، توانایی‌های حیاتی خود را در مذاکرات آینده با ترکیه تضعیف کند. در نتیجه، انتظار می‌رود سوریه، با حمایت تهران، پیوسته بر خروج کامل نیروهای مسلح ترکیه از شمال سوریه به عنوان پیش‌نیاز آشتی پافشاری کند.

در حالی که سوریه و ترکیه وارد مرحله جدیدی از دیپلماسی می‌شوند، مسیر آشتی همچنان با عدم‌قطعیت و مذاکرات فنی پیچیده مواجه است. هرچند که تحولات اخیر نشانه‌هایی از بهبود روابط را به نمایش می‌گذارد، اما درخواست‌ها و امتیازات مورد نیاز از هر دو طرف پیچیده‌تر شده است. برگزاری دیدارهای نمادین میان رهبران ممکن است پیروزی نمادینی را به همراه داشته باشد، اما این تنها یک نقطه عطف در مسیر آینده‌ای پر از مذاکرات سخت و توافقات پیچیده است. آزمون واقعی در پیش است، زیرا هر دو کشور تلاش می‌کنند تا مسائل عمیق را حل کنند، منافع منطقه‌ای را متعادل سازند و مسیری پایدار را در میان شک و تردیدهای مستمر پیش ببرند.

منبع: Atlantic Council