چرا عربستان با توافق اوباما با ایران مخالف بود، اما از توافق ترامپ حمایت می‌کند؟

ایران و ایالات متحده روز شنبه دومین دور مذاکرات دیپلماتیک درباره فعالیت‌های هسته‌ای تهران را به پایان رساندند و برای گفتگوهای آتی برنامه‌ریزی کردند. ترامپ به جز تاکید چندباره بر اینکه «ایران هرگز نباید به بمب هسته‌ای دست پیدا کند»، چیز زیادی درباره اهداف مذاکرات نگفته است. با این حال، مقام‌های ایرانی می‌گویند توافقی که در حال شکل‌گیری است، آن‌ها را ملزم به برچیدن زیرساخت هسته‌ای کشور نخواهد کرد.

کشورهای عربی، از جمله عربستان، مصر، اردن، قطر و بحرین، همگی از این مذاکرات استقبال کرده‌اند و دیپلماسی را به درگیری نظامی ترجیح می‌دهند. «بدر البوسعیدی»، وزیر خارجه عمان، روز شنبه در پلتفرم ایکس نوشت: «این مذاکرات در حال قدرت گرفتن است و اکنون حتی غیرممکن‌ها هم ممکن شده‌اند.»

وزارت خارجه عربستان اخیرا با صدور بیانیه‌ای، ابراز امیدواری کرده که این مذاکرات صلح منطقه‌ای و جهانی را به ارمغان بیاورد. «محمد بن سلمان» حتی اخیرا برادرش را که وزیر دفاع عربستان است، به تهران فرستاد. خالد بن سلمان در آنجا با استقبال گرم مقام‌های نظامی ایرانی مواجه شد. او سپس به طور شخصی نامه‌ای را به رهبر ایران تحویل داد.

با توجه به تحولات منطقه‌ای در یک دهه گذشته از زمان توافق برجام، به نظر می‌رسد کشورهای عربی به ویژه عربستان امروز نقش متفاوتی در مذاکرات میان ایران و آمریکا ایفا می‌کنند. آن طور که علی واعظ در مصاحبه با روزنامه اینترنتی فراز می‌گوید، تجربه تابستان گرم ۲۰۱۹ یعنی فشار حداکثری ترامپ و اقدامات متقابل ایران زمینه ارتباط نزدیک‌تر کشورهای حوزه خلیج فارس با ایران را فراهم کرد. واعظ معتقد است کشورهای غرب ایران از عراق تا مصر و اردن نیز طی یک سال گذشته متوجه شده‌اند که هرگونه تنش‌افزایی میان ایران و اسرائیل برای آن‌ها هزینه‌زا و خطرناک است. واعظ با توجه به تجربه کشورهای منطقه از افزایش تنش‌ها میان ایران، آمریکا و اسرائیل می‌گوید: «آن‌ها امروز از این گفتگوها و به نتیجه رسیدن آن استقبال می‌کنند، و در نتیجه همین اتفاق لابی بسیار قدرتمندی را که درون واشنگتن علیه توافق کار می‌کرد، خنثی کردند.»

پیشرفت اقتصادی انگیزه اصلی حمایت از مذاکرات

روابط میان عربستان و ایران طی یک دهه گذشته گرم‌تر شده است. از سویی دیگر، عربستان سعودی در میانه برنامه‌ای برای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود است؛ برنامه‌ای که هدف آن تبدیل این کشور از یک اقتصاد وابسته به نفت به یک قطب تجاری، فناوری و گردشگری است. در این شرایط، احتمال پرواز پهپادها و موشک‌های ایرانی بر فراز عربستان به دلیل تنش‌های منطقه‌ای، تهدیدی جدی برای این طرح به شمار می‌رود.

«کریستین اسمیت دیوان»، پژوهشگر ارشد موسسه مطالعاتی کشورهای خلیج فارس در واشنگتن می‌گوید: «ذهنیت آن‌ها امروز فرق کرده است. در دوران اوباما، کشورهای خلیج از نزدیکی آمریکا و ایران می‌ترسیدند، چون فکر می‌کردند منزوی خواهند شد. اما در دوران ترامپ، آن‌ها از تشدید تنش میان آمریکا و ایران می‌ترسند، چون ممکن است خودشان هدف قرار بگیرند.»

این مذاکرات در پس‌زمینه‌ای از تنش‌های گسترده در خاورمیانه صورت می‌گیرد؛ ایالات متحده حملاتی هوایی علیه شبه‌نظامیان یمن ترتیب داده و اسرائیل همچنان دست از بمباران مرگبار غزه برنداشته است. ماه گذشته، ترامپ گفته بود اگر ایران به توافق نرسد، آن را بمباران خواهد کرد. به گفته مقامات دولتی آمریکا و دیگر افراد مطلع از مذاکرات، اسرائیل قصد داشت سایت‌های هسته‌ای ایران را از ماه آینده هدف حمله قرار دهد. با این حال، ترامپ در هفته‌های اخیر این کشور را از اقدام نظامی علیه ایران منصرف کرده و ترجیح داده مذاکره با تهران برای محدود کردن برنامه هسته‌ای‌ را پیش ببرد. 

«فیراس مقصَد»، مدیر بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در موسسه مشاوره ریسک سیاسی «یوریشیا گروپ» می‌گوید: «کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس بیش از هر زمان دیگری به دنبال حفظ وضع موجود و یافتن ثباتی پایدار هستند؛ ثباتی که پیش‌نیاز تحقق چشم‌اندازهای بلندپروازانه اقتصادیشان است.» او می‌افزاید: «ترجیح قاطع آن‌ها این است که فعالیت‌های ایران و برنامه هسته‌ای‌ آن از طریق دیپلماسی مهار شود.»

افزایش تعامل منطقه‌ای و تلاش برای تنش‌زدایی 

عربستان سعودی، با جمعیت غالبا سنی‌ و ایران با اکثریت شیعه، مدت‌ها در دو سوی درگیری‌های منطقه‌ای قرار داشتند؛ از جمله در جنگ فرسایشی یمن که یکی از بدترین بحران‌های انسانی جهان را رقم زد. این دو کشور از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ هیچ رابطه دیپلماتیکی نداشتند و دشمنی‌شان آشکار و بی‌پرده بود.

محمد بن سلمان بارها تهدید کرده که اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند، عربستان هم همین کار را می‌‌کند. (از سویی دیگر، دولت ترامپ مذاکراتی را از سر گرفته که احتمالا اجازه دسترسی به فناوری هسته‌ای آمریکا و غنی‌سازی اورانیوم را به عربستان بدهد.) با این همه، در سال ۲۰۲۳، ایران و عربستان با میانجی‌گری چین به طور رسمی آشتی کردند. در آن زمان، تمرکز سیاست خارجی محمد بن سلمان به‌طور محسوسی به سمت آرام‌سازی درگیری‌های منطقه‌ای رفته بود.

اگر ایران قصد ضربه زدن به منافع آمریکا را داشته‌ باشد، عربستان سعودی به‌عنوان یکی از متحدان ایالات متحده می‌تواند از اصلی‌ترین اهداف تلافی‌جویی باشد. نزدیکی جغرافیایی این کشور به ایران باعث می‌شود نیروهای نیابتی به‌راحتی بتوانند آن را هدف قرار دهند. در سال ۲۰۱۹، یکی از تاسیسات کلیدی نفتی عربستان با حمایت ایران در حمله‌ای پیچیده مورد اصابت قرار گرفت. مقام‌های سعودی بعدها ابراز تاسف کردند و گفتند این حادثه به آن‌ها نشان داد اتحادشان با آمریکا تا چه حد محدود است؛ همین موضوع آن‌ها را به سمت مذاکره با ایران و دوری از درگیری سوق داد.

دیوان، تحلیلگر ارشد موسسه کشورهای خلیج فارس، می‌گوید: «پاداش بالقوه مذاکره در شرایط امروز، جذاب‌تر از ریسک یک جنگ منطقه‌ای است.» ده سال پیش، رهبران کشورهای خلیج احساس می‌کردند که در مذاکرات نادیده گرفته شده‌اند. اما این بار، ایران دست به تعامل منطقه‌ای زده است. سانام وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای اندیشکده چتم هاوس می‌گوید: «آنچه بعد از دور اول مذاکرات قابل توجه بود، این بود که وزیر خارجه ایران با همتایان منطقه‌ای خود، از جمله در بحرین، تماس گرفت.» او ادامه می‌دهد: «ایران می‌خواهد در این مذاکرات، مشارکت منطقه‌ای داشته باشد و کشورهای خلیج نه‌تنها از این مذاکرات حمایت می‌کنند، بلکه به‌دنبال جلوگیری از هرگونه تشدید تنشی هستند که می‌تواند پیامدهایی برای امنیت ملی و اقتصادشان داشته باشد.»