‌نمی‌توانیم به رابطه با باکو خوش‌بین باشیم

«روزنامه اینترنتی فرار» در گفت‌و‌گو با احسان موحدیان کارشناس مسایل بین المللبه این موضوع پرداخته است که در پی می‌آید.

اهمیت جمهوری آذربایجان در سیاست خارجی ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

جواد مرشدی گفت:«اهمیت جمهوری آذربایجان برای سیاست خارجی ایران ابعاد متفاوت و قابل توجهی دارد. در حوزه ژئوپلیتیک، آذربایجان یکی از همسایگان مستقیم ماست و حدود ۷۶۵ کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد. این کشور ایران را به قفقاز جنوبی، دریای سیاه و نهایتاً اروپا متصل می‌کند و به همین دلیل، هر تحول سیاسی یا امنیتی در آن عملاً بر منافع ایران اثرگذار است.

از سوی دیگر، نزدیکی آذربایجان به ترکیه و اسرائیل، فروش نفت به اسرائیل و دریافت تسلیحات از این رژیم، و نیز همکاری راهبردی با ترکیه در چارچوب طرح «جهان ترک»، فضایی ایجاد کرده که می‌تواند فعالیت‌های ایران را در قفقاز و آسیای مرکزی محدود کند. نگرانی جدی دیگر آن است که این همکاری‌ها، با حمایت آمریکا و اسرائیل، به تدریج به نوعی «ناتوی ترکی» تبدیل شود و برای امنیت ایران مخاطرات بیشتری ایجاد کند.»

او از روابط امنیتی ایران و آذربایجان می‌گوید:«در حوزه امنیتی نیز تغییرات ایجاد شده پس از درگیری‌های قره‌باغ اهمیت ویژه‌ای دارد. تا زمانی که این منطقه در اختیار ارمنستان بود، ایران نگرانی جدی نداشت؛ اما پس از تسلط آذربایجان، تحرکات امنیتی ترکیه، اسرائیل و ناتو در نزدیکی مرز‌های ایران افزایش یافته است. ایجاد فرودگاه‌های نظامی در فضولی و زنگیلان و حضور پهپاد‌ها و تجهیزات نظامی خارجی، شرایط جدیدی را رقم زده که ایران ناچار است برای کنترل امنیت مرزهایش هزینه بیشتری صرف کند.

اگر این روند به حضور ترکیه و آذربایجان در جنوب ارمنستان به بهانه پروژه‌های ترانزیتی بیانجامد، نگرانی‌های ایران دوچندان خواهد شد، زیرا این وضعیت می‌تواند به تغییرات ژئوپلیتیکی خطرناک در مرز‌های شمالی ایران منجر شود.»

مرشدی از روابط اقتصادی ایران و آذربایجان پاسخ داد:«در حوزه اقتصادی نیز آذربایجان یکی از مسیر‌های مهم بالقوه برای کریدور شمال جنوب است؛ مسیری که ایران را به روسیه و اروپا متصل می‌کند. همچنین همکاری‌های مشترک در حوزه انرژی، انتقال گاز، برق و پروژه‌های سدسازی وجود دارد که بخشی از آن عملیاتی شده است. با وجود ظرفیت‌های بالا، آذربایجاندر سال‌های اخیر به دلیل نزدیکی به اسرائیل و غرب، محدودیت‌هایی برای تجارت با ایران ایجاد کرده است.»

او ادامه داد:«در حوزه فرهنگی و هویتی نیز پیوند‌های عمیق میان مردم دو کشور وجود دارد. اکثریت مردم آذربایجان شیعه‌اند و این کشور تا حدود ۲۰۰ سال پیش بخشی از ایران تاریخی بوده است. اما در سال‌های اخیر با حمایت اسرائیل، ترکیه و بریتانیا، تلاش گسترده‌ای برای تحریف تاریخ، تضعیف هویت دینی مردم و ایجاد مرجعیت فرهنگی برای آذربایجان نسبت به ایرانیان آذری صورت گرفته است؛ روندی که آثار آن در حوزه رسانه، هنر، دانشگاه و تولیدات فرهنگی کاملاً مشهود است.

این اقدامات، همراه با تبلیغ ایده‌های پان‌ترکی در داخل آذربایجان، خطراتی را متوجه وحدت ملی و امنیت فرهنگی ایران کرده است.

در معادلات قدرت منطقه‌ای نیز آذربایجان عملاً در محور ترکیه–اسرائیل–آمریکا قرار گرفته و از روسیه و ایران فاصله می‌گیرد. بسیاری از پروژه‌های مشترکی که با ایران مطرح می‌شود، بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و در عمل اجرا نمی‌شود. در مقابل، باکو مسیر خود را بر همکاری با غرب و ناتو استوار کرده است.»

نقش ایران در صلح قفقاز جنوبی را چگونه می‌بینید؟

مرشدی پاسخ داد:«در مقطع اولیه فروپاشی شوروی، ایران نقش مهمی در میانجی‌گری میان ارمنستان و آذربایجان داشت و صلح مقطعی آن دوران تا حد زیادی مدیون تلاش‌های تهران بود. اما پس از آن، به دلیل غفلت‌های راهبردی و سرمایه‌گذاری‌های اشتباه—از جمله اتکا به حیدر علیف، که گرچه ظاهراً روابطش را با ایران حفظ می‌کرد، اما جهت‌گیری ضدایرانی داشت—ایران از روند‌های اصلی صلح فاصله گرفت.

ایران می‌توانست روی چهره‌های ایران‌گرا در آذربایجان سرمایه‌گذاری کند، اما این فرصت از دست رفت و نتیجه آن، تقویت روزافزون روابط باکو با اسرائیل و ترکیه بود. در جنگ ۲۰۲۰ نیز ایران صرفاً نقش تماشاگر را داشت و متوجه نشد که هدف اصلی ترکیه و اسرائیل از این جنگ، تغییر ژئوپلیتیک منطقه به ضرر ایران است.»

او ادامه داد:«پس از جنگ نیز ایران نتوانست در روند‌های صلح نقش مؤثری ایفا کند. حتی فرمت «سه به علاوه سه» نیز عملاً دستاوردی برای ایران نداشت. توافق جدید آذربایجان و ارمنستان نیز با میانجی‌گری آمریکا و با حضور ترامپ به‌عنوان شاهد پیش‌نویس شده و ایران باز هم در حاشیه قرار دارد. اگر این روند ادامه یابد، ایران جایگاه ژئوپلیتیک خود را در قفقاز از دست خواهد داد. مشکل اصلی این است که ایران در طول دهه‌ها، به اهمیت واقعی قفقاز توجه نکرده و به اندازه غرب آسیا برای آن سرمایه‌گذاری نکرده است. نتیجه این غفلت، حضور گسترده اسرائیل، آمریکا و ناتو در مرز‌های شمالی ایران و محدود شدن فضای ژئوپولیتیک ایران است.»

در مورد موضع ایران در قبال کریدور زنگزور و جاده ترامپ چه نظری دارید؟

مرشدی از زنگزور می‌گوید:«موضع رسمی ایران درباره کریدور زنگزور کاملاً روشن است، هر طرحی که بخواهد مرز ایران و ارمنستان را قطع یا تضعیف کند، حاکمیت ارمنستان را نقض کند یا دالان فرامرزی بدون کنترل دولت ارمنستان ایجاد کند، برای ایران غیرقابل قبول است. چنین طرحی باعث تغییر ژئوپلیتیک مرز‌های شمالی ایران، افزایش نفوذ ترکیه، حضور امنیتی اسرائیل و تضعیف دسترسی ایران به ارمنستان خواهد شد. به همین دلیل ایران طرح کریدور ارس را پیشنهاد داده که بدون تغییر مرزها، آذربایجان را از طریق خاک ایران به نخجوان متصل می‌کند.»

او درباره طرح ترامپ نظر داد:«در مورد «جاده ترامپ»، گرچه ارمنستان اعلام کرده که کنترل امنیتی و گمرکی با خودش خواهد بود، اما اگر عرض مسیر در عمل به پنج یا شش کیلومتر برسد، تفاوت چندانی با کریدور ندارد و می‌تواند در آینده بهانه‌ای برای حضور امنیتی آمریکا یا محدودیت تردد ایران شود. ایران باید معطل تحقق این طرح‌ها نماند و مسیر‌های مستقل خود را بسازد، به‌ویژه مسیر‌های ریلی که عنصر اصلی هر کریدور واقعی‌اند.»

شایعاتی در مورد نقش جمهوری آذربایجان در جنگ ۱۲ روزه وجود دارد، اثر این شایعات بر روابط دو کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

مرشدی در پاسخ گفت:«در جریان جنگ، شایعات متعددی درباره مشارکت غیرمستقیم آذربایجان در حمله اسرائیل به ایران مطرح شد. این شایعات تنها محدود به رسانه‌های ایرانی نبود و رسانه‌های عربی، آمریکایی و منطقه نیز به آن پرداختند. طرح ادعا‌هایی درباره ورود پهپاد‌های اسرائیلی از خاک آذربایجان یا همکاری اطلاعاتی، فضای افکار عمومی ایران را متأثر کرد.

رسانه‌های وابسته به دولت باکو در آن دوران رفتار‌های تحریک‌آمیز و ضدایرانی داشتند و حتی برخی نمایندگان مجلس آن کشور مواضعی خصمانه و توهین‌آمیز اتخاذ کردند. همین موضوع باعث شد بی‌اعتمادی نسبت به آذربایجان در ایران افزایش یابد.در نتیجه، همکاری‌های امنیتی و نظامی دو کشور پس از جنگ کاهش یافت و ایران کنترل مرز‌ها را تقویت کرد. نگرانی از تلاش برای سوءاستفاده از جریان‌های پان‌ترک و تجزیه‌طلب نیز بیشتر شده است.»

در مورد آینده روابط تهران و باکو در سایه اختلاف‌های موجود از جمله روابط باکو و اسرائیل، کریدور زنگزورچه نظری دارید؟

مرشدی معتقد است:«اگرچه ایران همواره خواهان روابط خوب با آذربایجان بوده و اقدام خصمانه‌ای علیه آن انجام نداده، اما رفتار‌های باکوبه‌ویژه نزدیکی عمیق به اسرائیل و آمریکاچشم‌انداز روابط را تیره کرده است. همکاری نظامی و امنیتی با اسرائیل، فروش نفت به این رژیم، آموزش‌های فرهنگی و دانشگاهی توسط اسرائیل و حتی طرح ایده «آذربایجان بزرگ» در رسانه‌های باکو، همگی تهدیدات جدی برای ایران محسوب می‌شوند.»

واینکه سناریو‌های آینده برای مدیریت روابط چه چیز‌هایی می‌تواند باشد؟

مرشدی در پایان تحلیل کرد:«اول مدیریت تنش، یعنی دو کشور اختلافات را کنترل کنند و همکاری‌های محدود اقتصادی و ترانزیتی ادامه یابد. بایدهمکاری‌های اقتصادی ادامه یابد، اما بی‌اعتمادی ایران پابرجا بماند؛ و چنانچه باکو بر ایجاد کریدور زنگزور یا گسترش همکاری با اسرائیل پافشاری کندموضع جمهوری اسلامی چه خواهد بود؟

ایران ممکن است موضع سخت‌تری بگیرد و روابط به سمت سردی یا تنش امنیتی پیش برود.

این به این معنی است که نباید خوشبین باشیم؟

با توجه به روند‌های فعلی، خوش‌بینی چندانی وجود ندارد. باکو در چارچوب منافع اسرائیل و ترکیه عمل می‌کند و در هر درگیری احتمالی آینده میان ایران و اسرائیل، آذربایجان احتمالاً بار دیگر در کنار اسرائیل قرار خواهد گرفت.»