انفجار اسکله رجایی ؛ آتشی که ایرانیان را هم‌بسته‌تر کرد

آیا جامعه ایران همچنان گرفتار بی‌تفاوتی اجتماعی است یا ظرفیت‌های همبستگی اجتماعی در لحظات بحرانی بروز پیدا می‌کند؟ در گفتگو با دکتر سعید معدنی و دکتر سعید معیدفر، دو جامعه‌شناس، تلاش کردیم ابعاد این موضوع را دقیق‌تر بررسی کنیم.

تفاوت رفتار در بحران‌های روشن و بحران‌های مبهم

دکتر سعید معدنی با اشاره به رفتار مردم پس از حادثه بندر شهید رجایی گفت: «در شرایط بحرانی مثل سیل، زلزله یا انفجار، تکلیف روشن است و مردم بدون تردید وارد عمل می‌شوند. حوادثی مانند انفجار بندرعباس، باعث می‌شود مردم بدون ابهام، خود را مسئول کمک بدانند. در مقابل، در موقعیت‌های مبهم‌تر، مثل زمانی که فردی در خیابان مورد حمله قرار می‌گیرد یا تصادفی رخ می‌دهد، بسیاری از مردم نمی‌دانند چگونه باید واکنش نشان دهند. ممکن است بترسند که مداخله باعث آسیب شود یا پیامد قانونی برایشان داشته باشد. در این موارد، سردرگمی باعث می‌شود واکنش جمعی کمتر دیده شود. در زندگی شهری، زمان محدود و روابط اجتماعی ضعیف شده است. مردم ناچارند انتخاب کنند که به کدام موضوعات توجه کنند. این انتخاب‌ها باعث می‌شود بسیاری از موقعیت‌های اجتماعی نادیده گرفته شوند و بی‌تفاوتی به چشم بیاید.»
یکی از ویدیو‌هایی که در فضای مجازی توانست واکنش بسیار گسترده‌ای را برانگیزد، ویدیو عزاداری در بوشهر بود.

بهره‌برداری از ابزار‌های فرهنگی برای تقویت همبستگی

معدنی در بخش دیگری از مصاحبه به نقش فرهنگ در واکنش مردم اشاره کرد و گفت: «مردم بوشهر سنتی به نام «شروه‌خوانی» دارند که نوعی عزاداری با موسیقی غمگین است. این شیوه عزاداری همپای موسیقی شاد بوشهری‌هاست. برگزارکنندگان فستیوال کوچه بوشهر با برگزاری مراسم عزاداری سنتی، این فستیوال را به فرصتی برای همدردی و ابراز سوگواری تبدیل کردند. عزاداری سنتی بوشهری‌ها در این فستیوال به شکل باشکوهی برگزار شد و نشان داد که مردم می‌توانند از ابزار‌های فرهنگی خود برای همبستگی اجتماعی بهره بگیرند.»

 
در ادامه و در پی اعلام عزای عمومی و همدردی با مردم بندرعباس، برگزار کنندگان فستیوال کوچه رسما اعلام کردند که این فستیوال نیز به پایان راه رسیده است و بقیه برنامه‌ها برگزار نخواهد شد. در متن پایان کوچه آمده است: «امشو تو حیاط مدرسه سعادت دور هم جمع می‌شیم و داستان آخر رو می‌خونیم و دست خدا می‌سپاریمتون و رو به روز‌هایی که خالقش الرحمن‌الراحمین است دلخوش به قشنگی ایران، می‌ریم سمت زندگی‌هامون. با دلتنگی خداحافظی میکنیم.»

شکاف میان دولت و ملت

دکتر سعید معیدفر جامعه شناس و رییس سابق انجمن جامعه شناسی در پاسخ به پرسشی درباره کمک‌های مردمی در شرایط خاص گفت: «مردم معمولاً در شرایط ویژه‌ای به یاری همنوعان خود می‌شتابند. البته جزئیات این رفتار‌ها نیازمند بررسی دقیق‌تر است و من هم اطلاعات کاملی در این زمینه ندارم. با این حال، تجربه‌های مشابهی در حوادثی، چون زلزله یا بلایای طبیعی دیگر داشته‌ایم. اصولاً در مواقع بحران‌های بزرگ، نوعی رفتار همدلانه و کمک‌رسانی در جوامع بروز پیدا می‌کند که پدیده‌ای طبیعی است.»

وی در ادامه افزود: «آنچه جامعه‌شناسان بیشتر بر آن تأکید می‌کنند، رفتار‌های مردم در زندگی روزمره است، نه در موقعیت‌های بحرانی. در زندگی عادی باید دید که چقدر گذشت، انصاف و اعتماد میان افراد وجود دارد. متأسفانه در شرایط عادی، افراد بیشتر به منافع فردی توجه دارند تا منافع جمعی. برای نمونه، کافی است وضعیت اقتصادی دچار نوسان شود؛ بلافاصله مردم برای خرید دلار، طلا یا جابه‌جایی سرمایه‌هایشان هجوم می‌آورند. این نشان می‌دهد که رفتار‌های فردگرایانه و خودمحورانه تا چه حد ریشه‌دار شده است. اگر سرمایه اجتماعی قوی‌تری داشتیم، چنین رفتار‌هایی کمتر رخ می‌داد. در محیط‌های کار یا محل‌های زندگی، مانند آپارتمان‌ها نیز می‌توان این فردگرایی و ضعف در همبستگی اجتماعی را به وضوح مشاهده کرد. این مسئله منجر به آسیب‌های اجتماعی متعددی می‌شود و افراد از نبود رفتار‌های جمعی رنج می‌برند.»

دکتر معیدفر در ادامه گفت: «وقتی میان دولت و ملت شکاف ایجاد شود، مردم به فرمان‌ها و سیاست‌های دولت توجهی نشان نمی‌دهند. افزون بر ضعف همبستگی اجتماعی میان خود مردم، این شکاف دولت-ملت نیز قابل توجه است. افراد نه تنها در جامعه، که در محل کار و حتی در محیط‌های خانوادگی نیز رفتار‌های ضدجمعی از خود بروز می‌دهند. وجود این شکاف سبب می‌شود که مردم یا در تقابل با سیاست‌های حاکمیت رفتار کنند یا دست‌کم در برابر آنها بی‌تفاوت بمانند.»

اما تمام بحران‌ها و حوادث در جهان نتوانستند واکنش و همستگی جمعی را برانگیزند. آتش‌سوزی گسترده لس‌آنجلس در ژانویه ۲۰۲۵ را به یاد آورید. آتش‌سوزی‌هایی که منجر به تخریب هزاران خانه و مرگ ده‌ها نفر شد. با این حال برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی نسبت به قربانیان بی‌تفاوت بودند و حتی برخی اظهار نظر‌های بی‌احساس و توهین‌آمیز منتشر کردند. در شب حادثه اسکلت بندر رجایی اغلب کاربران در شبکه‌های اجتماعی ایران عزادار بودند و عزای خود را به اشتراک می‌گذاشتند. حادثه بندر شهید رجایی نشان داد که ظرفیت‌های همدلی اجتماعی در جامعه ایران همچنان زنده است. در لحظات بحران، مردم به شکلی چشمگیر وارد میدان می‌شوند. اما جامعه شناسان می‌گویند ضعف سرمایه اجتماعی، افزایش فردگرایی، بی‌اعتمادی متقابل و شکاف دولت ملت همچنان از مسائل جامعه ایران هستند.