تلاش مشترک روزنامه شرق و دانشکده علوم اجتماعی برای جلوگیری از رد مرز مهاجران افغان

در حالی که فعالان این حوزه از خطرات احتمالی بازگرداندن مهاجران می‌گویند، کمتر به اقدامات حمایتی و دیپلماتیک طالبان از اتباع خود در ایران اشاره می‌شود، یا به تفاوت بنیادین میان «رد مرز» و «تحویل» توجه دارند.

نقد اخراج مهاجران غیرقانونی در دانشگاه تهران

روزنامه شرق گزارشی از نشستی با عنوان «مهاجران در ایران، خاستگاه‌های اجتماعی تمایزگذاری و نابرابری» منتشر کرده است. این نشست که در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در سایه ممانعت از حضور آرش نصر‌اصفهانی، جامعه‌شناس و پژوهشگر مهاجرت برگزار شده است. نصر اصفهانی در مصاحبه خود با این روزنامه اعلام کرده است که «معمولا در این نشست‌ها به‌ویژه در بخش پرسش و پاسخ تشنج‌هایی ایجاد می‌شود؛ چر‌اکه در این نشست‌ها اغلب از دو طیف موافق و مخالف اخراج افغانستانی‌ها حاضر می‌شوند و به دلیل اختلاف‌نظر‌ها تنش‌هایی هم دیده می‌شود. شاید هم این اقدام برای جلوگیری از این وضعیت بود.» البته تمام مهمانان این نشست از موافقان حضور مهاجران در ایران بودند. در این نشست، سارا شریعتی استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به جنبه‌های اخلاقی و اجتماعی مهاجرت پرداخت و گفت ایرانیان با وجود اینکه مهاجر می‌فرستند، در داخل کشور با «مهاجرستیزی» مواجه‌اند. مجتبی حسینی نیز وضعیت مهاجران افغانستانی را «غیرقانونی، بی‌دفاع و غیرانسانی» توصیف کرد و گفت این افراد عملاً به ابزار کار تقلیل یافته‌اند. حسن نوری نیز از رفتار غیرانسانی کارفرمایان و سکوت نهاد‌های دانشگاهی انتقاد کرد و هشدار داد که «تحویل» مهاجران به طالبان ممکن است به مرگ آنها منجر شود. در مجموع، این نشست تبدیل به تریبونی برای نقد سیاست‌های مهاجرتی دولت و دفاع از حقوق مهاجران افغانستانی شد. این در صورتی است که گفته می‌شود به دلیل حساسیت‌های سیاسی و تمایل به جلوگیری از نقد سیاست‌های مهاجرتی دولت از حضور آرش نصر اصفهانی در این نشست جلوگیری شده است. انجمن علمی «مطالعات مهاجرت دانشگاه تهران» مدتی است فعالیت خود را آغاز کرده است، اما سخنرانان این نشست بر این باور هستند که تاب‌آوری برای شنیدن نقد در این حوزه کاهش یافته است. سیاست دولت که «مهاجران را موظف کرده برای تثبیت هویت به سفارت افغانستان مراجعه کنند و در صورت نداشتن مدارک از کشور اخراج شوند» در این نشست، محل اصلی نقد بود. یعنی مهمانان این برنامه اخراج مهاجران غیرقانونی از ایران را نقد کردند.

تفاوت رد مرز و تحویل چیست؟

تیتر روزنامه شرق «تحویل ۲‌میلیون و ۲۰۰ هزار افغانستانی به طالبان» است؛ این در صورتی است که مهاجران غیرقانونی در همه جای جهان «رد مرز» می‌شوند و تحویل داده نمی‌شوند. «رد مرز» به معنای اخراج یک فرد خارجی از قلمرو یک کشور است. این اقدام معمولاً پس از طی مراحل قانونی و اداری صورت می‌گیرد. یکی از دلایل رد مرز، اقامت غیرقانونی مانند ورود بدون ویزا یا اقامت پس از انقضای مجوز است. همچنین اگر حضور فرد برای کشور میزبان خطرناک تلقی شود، رد مرز می‌شوند. اشتغال بدون مجوز یا ارتکاب جرم نیز یکی از دلایل رد مرز است. در فرآیند «رد مرز»، فرد به کشور مبدأ یا کشور ثالثی که شرایط پذیرش او را دارد، بازگردانده می‌شود. این در صورتی است که «تحویل» به معنای انتقال یک فرد از یک کشور به کشور دیگر برای مقاصد قضایی یا اجرای حکم است. این فرآیند در چارچوب توافق‌نامه‌های بین‌المللی یا دوجانبه انجام می‌شود مانند استرداد مجرمان که اگر فردی در کشور میزبان به جرم متهم باشد و کشور مبدأ درخواست استرداد او را داشته باشد. همچنین اگر فردی در کشور مبدأ محکوم شده باشد برای اجرای حکم به آن کشور بازگردانده شود. «تحویل» نیازمند همکاری قضایی بین کشور‌ها و رعایت مراحل قانونی مشخص است. این فرآیند با «رد مرز» متفاوت است، زیرا هدف آن اجرای عدالت کیفری است، نه فقط کنترل مهاجرت.

دلجویی، حمایت و اهدای کمک

در سال‌های اخیر طالبان اقدامات متعددی را برای حمایت از اتباع افغان مقیم ایران انجام داده است. ۲۰ مرداد سال گذشته در پی انتشار ویدئویی از ضرب‌وشتم سید مهدی موسوی، نوجوان افغانی در منطقه آبسرد دماوند، هیئتی از سفارت طالبان در تهران، به سرپرستی مولوی نصیراحمد حقانی، با وی دیدار کردند و مبلغ هزار دلار به او کمک نقدی دادند. در ۲۲ آبان همان سال، سهیل شاهین، رئیس دفتر سیاسی طالبان در قطر از ایران خواست تا مهاجران افغان را به اجبار از کشور خارج نکند و بر بازگشت داوطلبانه آنها تأکید کرد. همان زمان آرزو خاوری، دانش‌آموز ۱۵ ساله افغان ساکن شهر ری، پس از مواجهه با تهدید اخراج از مدرسه به دلیل پوشیدن شلوار جین به جای یونیفورم رسمی، اقدام به خودکشی کرد. در پی این رویداد، سفارت طالبان در تهران پدر آرزو، اصغر خاوری، را برای ابراز تسلیت و دلجویی به سفارت دعوت کرد. در این دیدار، نمایندگان طالبان ضمن ابراز همدردی، مساعدت مالی به خانواده آرزو ارائه دادند و وعده دادند که موضوع مرگ این دانش‌آموز را از طریق مراجع قضایی ایران پیگیری خواهند کرد. شهریور پارسال، وزیر خارجه طالبان از کشور‌های میزبان مهاجران افغان از جمله ایران خواست تا در برخورد با مهاجران به تعهدات بین‌المللی خود در زمینه حقوق بشر پایبند باشند و از بدرفتاری با آنها خودداری کنند. نمی‌توان گفت جان تمام مهاجران غیرقانونی افغانی که از ایران به کشور خودشان بازمی‌گردند، در خطر است.

حمایت سیاسی و دیپلماتیک طالبان

«سالار سیف‌الدینی» پژوهشگر در این باره به روزنامه اینترنتی فراز می‌گوید: «تا امروز بار‌ها طالبان از نظر دیپلماتیک و سیاسی از اتباع خود حمایت کرده است و تمایلی به بازگشت اتباع از ایران به افغانستان ندارد. با فرض جمعیت ۱۰ میلیونی افغانی‌ها در ایران، ما سه برابر بودجه طالبان برای اتباع هزینه می‌کنیم؛ بنابراین طالبان همیشه از حضور اتباع خود در ایران حمایت کرده است. مهاجران ساکن ایران تاکنون بیانیه‌ای علیه طالبان نداده‌اند حتی در مسئله آب هیرمند، آنها از بدعهدی طالبان نقد نکردند. از سوی دیگر ما با تحویل مهاجران افغانی رو به رو نیستیم، زیرا تحویل در کنار استرداد است که معنا پیدا می‌کند و مهاجران غیرقانونی رد مرز می‌شوند.»