صنعت خودرو واقعا آزاد شد؟!

صنعت خودروسازی ایران در دهه اخیر از سوددهی نسبی به زیان انباشته‌ای عظیم سقوط کرده و فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. ایران‌خودرو و سایپا، که تا سال ۱۳۹۴ سودآور بودند، با ورود شورای رقابت و اعمال قیمت‌گذاری دستوری، گرفتار مشکلات ساختاری شدند. این سیاست که با هدف حمایت از مصرف‌کننده طراحی شد، در عمل به زیان‌دهی، کاهش کیفیت و نارضایتی عمومی منجر گردید. حالا با واگذاری مدیریت ایران‌خودرو به بخش خصوصی در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳ و صدور نامه شورای رقابت در ۲۷ مرداد ۱۴۰۴، که قیمت‌گذاری را به خودروسازان واگذار کرده، روزنه‌ای برای احیای صنعت گشوده شده است. این گزارش به بررسی این تحول، علل زیان‌دهی، کشمکش‌های حقوقی و چشم‌انداز آینده می‌پردازد.

تا پیش از دهه ۱۳۹۰، ایران‌خودرو و سایپا با تولید سالانه بیش از یک میلیون دستگاه، سودآوری مناسبی داشتند و بازار داخلی را تأمین می‌کردند. اما از سال ۱۳۹۲، دخالت شورای رقابت در قیمت‌گذاری، حاشیه سود خودروسازان را کاهش داد. طبق بررسی‌های فراز، زیان انباشته دو خودروساز بزرگ کشور تا پایان سال ۱۴۰۳ به بیش از ۲۵۰ هزار میلیارد تومان رسید، که ایران‌خودرو به تنهایی ۱۲۰ هزار میلیارد تومان از آن را به دوش می‌کشید. این زیان‌ها ناشی از افزایش هزینه‌های تولید، از جمله رشد قیمت مواد اولیه و قطعات، در حالی بود که قیمت فروش، ثابت نگه داشته می‌شد. برای مثال، در بهار ۱۴۰۴، زیان انباشته غیرتلفیقی خودروسازان به حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان رسید. این وضعیت، سهامداران را متضرر کرد و کیفیت خودرو‌ها را کاهش داد. گزارش انجمن کیفیت ایران نشان می‌دهد رضایت مشتریان از محصولات داخلی در ۱۴۰۳ با شاخص رضایت ۶۰ از ۱۰۰ به پایین‌ترین سطح در یک دهه اخیر رسید، که نشان‌دهنده تأثیر منفی قیمت‌گذاری دستوری بر توانایی خودروسازان برای سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت و ایمنی است.

در مقایسه با بازار‌های مشابه، مانند ترکیه، این ناکارآمدی آشکارتر می‌شود. در ترکیه، خودروسازان خصوصی مانند توفاش با آزادی در قیمت‌گذاری و تعرفه‌های وارداتی معقول، حدود ۴۰ درصد، توانسته‌اند در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۴ میلیون دستگاه خودرو تولید کنند و با برند‌های جهانی رقابت کنند. در مقابل، ایران با تولید کمتر از یک میلیون دستگاه در ۱۴۰۳، همچنان درگیر زیان‌دهی است. این تفاوت نشان می‌دهد که آزادی قیمت‌گذاری و رقابت می‌تواند صنعت خودرو ایران را متحول کند.

جدال بر سر قیمت‌گذاری

واگذاری سهام ایران‌خودرو به شرکت کروز در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳، گامی برای خصوصی‌سازی بود. این انتقال، با هدف افزایش کارایی و کاهش دخالت دولت، مدیریت را به بخش خصوصی سپرد. اما چالش‌ها ادامه یافت. ایران‌خودرو برای جبران هزینه‌ها، قیمت محصولات خود را بیش از ۲۵ درصد افزایش داد تا پس از یک دهه زیان‌دهی به سودآوری بازگردد. وزارت صمت این افزایش را به ۱۵ درصد محدود کرد، که منجر به تنش‌های حقوقی شد. سهام ایران‌خودرو بیش از یک ماه بسته ماند و شرکت از دولت بابت زیان‌های ناشی از قیمت‌گذاری دستوری شکایت کرد. این درگیری‌ها صنعت را در بلاتکلیفی قرار داد و تولید را کاهش داد.

نامه شورای رقابت مصوب ۲۵ مرداد ۱۴۰۴، نقطه عطفی بود. طبق این مصوبه، ایران‌خودرو می‌تواند بر اساس فرمول «کاست‌پلاس» (هزینه تمام‌شده به علاوه حاشیه سود معقول) قیمت‌گذاری کند. شورای رقابت از نقش قیمت‌گذار کنار کشیده و سازمان حمایت به عنوان ناظر، قیمت‌ها را با خودرو‌های خارجی مشابه که وزارت صمت معرفی می‌کند، مقایسه خواهد کرد. با توجه به قیمت‌های به‌مراتب بالاتر خودرو‌های خارجی در بازار ایران، بعید است سازمان حمایت ایرادی به قیمت‌ها بگیرد و عملاً قیمت‌گذاری آزاد شده است. این تغییر، ایران‌خودرو را از قید سیاست‌های دستوری رها کرده و امکان سودآوری و سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت را فراهم می‌کند، که می‌تواند رضایت مصرف‌کنندگان را افزایش دهد. آزادسازی قیمت‌ها، اگر با رقابت واقعی همراه شود، می‌تواند خودرویی باکیفیت‌تر و ایمن‌تر به دست مصرف‌کننده برساند.

نبرد اقتصاد بازار و با دیدگاه چپ

از منظری ایدئولوژیک، این تحولات را می‌توان نبردی بین دیدگاه‌های لیبرال و چپ تفسیر کرد. حامیان قیمت‌گذاری دستوری، که اغلب با رویکرد‌های دولتی و کنترل‌محور همخوانی دارند، سال‌ها بر حفظ این سیاست اصرار ورزیدند تا از مصرف‌کننده حمایت کنند. در مقابل، بخش خصوصی، خواهان آزادی بازار و قیمت‌گذاری بر اساس عرضه و تقاضا است. پیروزی ایران‌خودرو در این کشمکش، سیگنالی مثبت برای صنعت است و نشان‌دهنده نخستین نشانه‌های کنار گذاشتن سیاست‌های اقتصادی کمونیستی در ایران به شمار می‌رود. این تغییر نه تنها برای ایران‌خودرو، بلکه برای کل اقتصاد امیدبخش است و می‌تواند الگویی برای سایر صنایع باشد.

خصوصی سازی سایپا در مسیر انجام...

این تغییر بر خصوصی‌سازی سایپا نیز اثر می‌گذارد. خریداران بالقوه سایپا پیش‌تر به دلیل ترس از تداوم قیمت‌گذاری دستوری عقب‌نشینی کرده بودند. اما مصوبه شورای رقابت، امیدواری ایجاد کرده و احتمال حضور خریداران قوی‌تر را افزایش داده است. رئیس سازمان خصوصی‌سازی اعلام کرده که سهام دولت در سایپا طبق برنامه هفتم توسعه واگذار خواهد شد، هرچند تنش‌های اخیر ممکن است فرآیند را کند کند. آزادسازی قیمت‌گذاری می‌تواند زیان انباشته تلفیقی سایپا را که ۱۳۸ هزار میلیارد تومان است، کاهش دهد.

الزام کاهش تعرفه واردات خودرو

برای تکمیل این اصلاحات، کاهش تعرفه واردات خودرو ضروری است تا رقابت واقعی شکل گیرد و مصرف‌کننده منتفع شود. هیئت وزیران اخیراً از کاهش چشمگیر تعرفه‌ها خبر داد، اما بر اساس شکایت یک فرد، دیوان عدالت اداری اجرای آن را متوقف کرد. دیوان تأکید کرده که تعرفه باید مطابق قانون بودجه ۱۴۰۴، یعنی ۱۰۰ درصد، اعمال شود تا بررسی نهایی انجام گیرد. این توقف موقت، واردات را با چالش مواجه کرده، اما دولت بر ادامه عرضه خودرو‌های وارداتی اصرار دارد. اگر تعرفه‌ها کاهش یابد، خودروسازان داخلی مجبور به رقابت با محصولات خارجی خواهند شد، که این امر کیفیت و قیمت را بهبود می‌بخشد و در نهایت به نفع مصرف‌کننده است.

صنعت خودرو در ایران، پس از یک دهه زیان‌دهی و دخالت‌های دولتی، اکنون در آستانه تحولی اساسی قرار دارد. آزادسازی قیمت‌گذاری ایران‌خودرو، نه تنها زیان انباشته را جبران می‌کند، بلکه سیگنالی برای حرکت به سوی اقتصاد بازارمحور است. این پیروزی بخش خصوصی بر رویکرد‌های دستوری، می‌تواند الگویی برای سایر صنایع باشد و با کاهش تعرفه‌ها، رقابت را تقویت کند. اما موفقیت نهایی نیازمند اراده‌ای قاطع برای اجرای کامل اصلاحات و مقابله با مقاومت‌های احتمالی است تا صنعت خودرو به سودآوری پایدار بازگردد و اقتصاد ایران از آن منتفع شود.