برق نداریم! چرا به افغانستان و عراق صادر می‌کنید؟!

قطعی برق به یکی از معضلات جدی ایران تبدیل شده است. در حالی‌که تا سال گذشته فقط تابستان‌ها برق قطع می‌شد، امسال به زمستان هم امتداد پیدا کرد.

در حالی‌که قرار بود با قطع برق در بخش خانگی، برق صنایع قطع نشود و اقتصاد کمتر تحت‌تاثیر قرار بگیرد، این نتیجه هم به دست نیامد و حالا ناترازی انرژی چالشی بزرگ برای تمام بخش‌های تولیدی، خدماتی و نیز خانگی شده است. این وضعیت در شرایطی ادامه دارد که ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ برق در منطقه به حساب می‌آید و بیش از ۴۰ درصد برق کشور عراق را تامین می‌کند.
در این گزارش وضعیت کشور را از نظر توانمندی، ظرفیت‌ها و تبادل برق بررسی شده است.

تبدیل ایران به هاب تولید برق منطقه در دولت سیزدهم

۱۲ فروردین ۱۴۰۳ محمد اله‌داد –معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر- در گفتگو با ایسنا آمار و ارقام قابل توجهی مطرح کرد و گفت: «ایران می‌خواست هاب منطقه در صنعت برق شود، موضوعی که پس از چند سال در دولت سیزدهم محقق شد و اکنون ایران بالاترین تراز مبادلات برق در خاورمیانه را دارد.»

اله‌داد وضعیت برق ایران را مثبت دانست و این‌طور دلیل آورد: «کشور ما با ۵.۵ تراوات ساعت برق صادرات و ۳ تراوات ساعت برق واردات، بالاترین میزان تراز تجاری برق را در منطقه به خود اختصاص داده است و با تراز تجاری مثبت ۲.۵ فاصله زیادی از کشورهای همسایه دارد. ظرفیت تبادل برق ایران بیش از ۲۰۰۰ مگاوات است و تقریبا تراز صفری داریم، واردات و صادرات برق ما به یک میزان است، از این نظر تعادل خوبی در منطقه وجود دارد و ما به دنبال توسعه این رقم هستیم.»

منظور معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر از توسعه، صادرات برق ایران به اروپا بود و در این مورد گفت: «با ارتباطی که بین ایران و ترکیه ایجاد شده است، امکان تبادل برق با اروپا از لحاظ فنی فراهم شده است اما این کار نیاز به مذاکره‌های قراردادی و حقوقی دارد که در دست پیگیری است.۲ پروژه «ایر» و «آگیر» نیز برای ارتباط بین ایران و روسیه در دست اقدام است که از آن طریق نیز می توانیم به اروپا برق صادر کنیم. ایران برای افزایش صادرات برق برنامه‌های متعددی در دست اجرا دارد. با توجه به توانمندی‌های داخلی در صنعت برق می‌توان به تحقق این موضوع امیدوار بود.»

صادرات برق ایران به نفع کیست؟

علی‌اکبر محرابیان -وزیر نیروی دولت سیزدهم- ۷ تیرما۰ ۱۴۰۳ در مصاحبه با ایسنا گفته بود: «برخی از نیروگاه‌های کشور بیش از ۱۳ سال از رده خارج شده بودند و با تکیه بر دانش و توان متخصصان داخلی تعمیر و بازسازی این نیروگاه‌ها اجرایی شد. ظرفیت تولید برق لحظه‌ای نیروگاه‌های برقابی کشور به ۱۱ هزار مگاوات در روزهای گرم سال جاری رسیده است. ظرفیت نیروگاهی کشور از محل رفع محدودیت‌ها و ارتقای نیروگاه‌ها به ظرفیت ۲ هزار مگاوات افزایش پیدا کرده است. در کنار اقدامات توسعه‌ای و افزایش ظرفیت، در سه سال گذشته برنامه‌های جامعی نیز با هدف مدیریت صحیح مصرف برق در بخش‌های مختلف اجرایی شد که حاصل آن تأمین برق مورد نیاز این بخش‌ها بدون بروز هرگونه مشکل و چالش جدی بود.»

ادعاهای غیرواقعی درمورد تعادل تولید و صادرات

در سخنان اله‌داد از تبادل برق ایران با کشورهای همسایه، مثبت بودن تراز تولید در ایران گفته و ادعا شده است: «ایران با ۵.۵ تراوات ساعت برق صادرات و ۳ تراوات ساعت برق واردات بالاترین میزان تراز تجاری برق را در منطقه به خود اختصاص داده و دارای تراز تجاری مثبت ۲.۵ است که با سایر کشورهای همسایه فاصله زیادی دارد.»

برخلاف ادعای مسئولان ایرانی بر اساس تحلیل‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) ایران تبادل کمی با کشورهای همسایه دارد و در دو دهه گذشته صادرکننده خالص بوده است. اما از سال ۲۰۲۰، به دلیل کاهش توان تولید، صادرات برق کاهش و واردات افزایش پیدا کرد که باعث شد سطح خالص صادرات به حدود ۱ تراوات ساعت در سال ۲۰۲۳ کاهش یابد. به‌روز نشدن زیرساخت‌ها، ناکارآمد و قدیمی شدن تجهیزات، و سرمایه‌گذاری ناکافی در این بخش باعث کمبود برق داخلی به‌ویژه در زمان اوج مصرف در تابستان شده است که صادرات برق ایران را با چالش مواجه می کند.

صادرات برق ایران به نفع کیست؟

اگرچه ظرفیت تولید برق کشور ۹۲۰۰۰ مگاوات است، اما ظرفیت عملیاتی شبکه سراسری تنها حدود ۷۱۰۰۰ مگاوات است، یعنی نزدیک ۲۳٪ از ظرفیت تولید برق کشور به دلیل کهنگی و فرسودگی هدر می‌رود.مسئولان و متولیان انرژی در ایران بارها اعلام کرده‌اند کشور در اوج مصرف تابستانی با کسری ۱۴۰۰۰ مگاواتی مواجه است. بیشترین میزان صادرات برق ایران به عراق است و افغانستان و پاکستان در رده‌های بعد قرار دارند. واردات برق ایران عمدتاً از ترکمنستان و ارمنستان بوده است.

صادرات برق به عراق

صادرات برق ایران به عراق به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم است و میزان برق صادراتی به صورت فصلی تغییر می‌کند. سالانه ۴ هزار مگابایت برق عراق از طریق ایران تامین می‌شود، بین ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ مگاوات صادرات مستقیم برق به عراق است و ایران با صدور گاز به این کشور، صادرات غیرمستقیم برق دارد چون عراق از گاز وارداتی برای فعالیت نیروگاه‌های خود و تولید برق استفاده می‌کند.

پیام باقری -نایب‌رئیس وقت سندیکای صنعت برق- اردیبهشت ۱۴۰۰، در آستانه تابستان و افزایش قطعی، این اطلاعات را به تجارت‌نیوز داد. در همان شرایط وزیر نیروی وقت به روزنامه همشهری گفته بود: «زیرساخت‌های خوبی برای انتقال برق ایجاد کرده‌ایم و با همه کشورهای دارای مرز زمینی اتصال شبکه داریم. اگر تحریم‌ها نبود، می‌توانستیم برق بیشتری صادر کنیم.»

نیروگاه‌های عراق نیز به‌شدت به واردات گاز ایران متکی هستند و اگرچه عراق اخیرا قرارداد واردات گاز از ایران را برای ۵ سال آینده تمدید کرده اما در تلاش است تا منابع واردات انرژی خود را متنوع کند، از جمله واردات گاز ترکمنستان از طریق ایران.
با این عراق تصمیم دارد سوزاندن گاز را تا سال ۲۰۲۸ متوقف کند و تا سال ۲۰۳۰ به خودکفایی انرژی برسد. این کشور در تلاش است اتکای شدید خود به منابع انرژی ایران را کاهش دهد که مشمول تحریم‌های آمریکاست و هر ۴ ماه یک بار معافیت‌هایی برای آن صادر می‌شود.

صادرات برق ایران به نفع کیست؟

برنگشت پول صادرات برق و بلوکه شدن در عراق

ایران در ازای واردات برق از ارمنستان، گاز این کشور را تامین می‌کند (به ازای هر ۳ کیلووات برق یک متر مکعب گاز) اما برای برق وارداتی از آذربایجان و ترکمنستان، ارز پرداخت می‌کند. اما دریافت پول برق از عراق و افغانستان شرایط متفاوتی دارد. وجوه حاصل از صادرات برق ایران به عراق به دینار به حسابی در بانک تجارت این کشور واریز می‌شود تا در ازای واردات از عراق استفاده شود. اما به دلیل واردات محدود از این کشور، میلیاردها دلار از درآمد صادرات برق و گاز به عراق در بانک تجارت این کشور مسدود شده است.

۱۹ تیر ۱۴۰۳ هم‌میهن نوشت: چندی پیش معاون وزیر نفت در امور گاز این بدهی عراق به ایران را ۸ میلیارد یورو و بانک مرکزی ۱۰ میلیارد دلار اعلام کرد. در حالی‌که وزیر خارجه عراق گفته بابت برق و گاز ۱۷ میلیارد دلار به ایران بدهکار هستیم. طلب گازی ایران از عراق، گرفتار تحریم‌ها شده است. بخشی از این پول برای واردات کالا از کشورهای دیگر صرف می‌شود. حالا و با توجه به کمبود شدید برق و گاز در کشور، پرسش این است که آیا صادرات به عراق همچنان برای ایران به‌صرفه و درست است؟

بر اساس گزارش انرژی‌پرس که مردادماه امسال منتشر شد رقم این بدهی بین ۹ تا ۱۱ میلیارد دلار و در ارقام اعلامی سال جاری تقریبا مشابه ارقام سال گذشته است. اعلام نکردن عدد دقیق، تناقض در رقم‌هی اعلامی برای بدهی گازی عراق و طفره رفتن مسئولان از بیان میزان قطعی و نحوه پرداخت بدهی عراق، سوال‌بر انگیز است و ابهام‌های زیادی ایجاد می‌کند.

مقام‌های عراقی بارها گفته‌اند بدهی به ایران را به حساب رسمی شرکت ملی گاز ایران در بانک تجارت عراق واریز کرده‌اند. اما به دلیل موانع خارجی مانند تحریم‌ها و عضو نبودن در FATF، اگر پولی هم وازیر شده باشد در حساب بلوکه شده و ایران نمی‌تواند به آن دسترسی ندارد. عراق با استفاده و سوءاستفاده از این وضعیت از پرداخت مستقیم مطالبات ایران خودداری می‌کند.

بازگشت دیرهنگام بدهی افغانستان

مهر ۱۴۰۰ مصطفی رجبی مشهدی -سخنگوی صنعت برق- صادرات برق ایران به افغانستان را حدود ۱۰۰ مگاوات در هر ساعت اعلام کرد و درباره پرداخت هزینه‌ی آن گفت: افغانستان مشتری خوش حسابی است و همیشه پول برق را به موقع پرداخت می‌کند.

پیرمحمد ملازهی-کارشناس مسایل افغانستان- درباره نحوه پرداخت پول برق توضیح گفت: ایران به بازار ارز هرات وابسته است. قبلا صرافی‌هایی بودند که پول را مستقیم به ایران انتقال می‌دادند، افغانستان مانند عراق تحریم نیست و مشکلی برای وصول پول نداریم. با این حال ۳۷.۷ میلیون دلار بدهی افغانستان به ایران اردیبهشت‌ماه امسال پرداخت شد.

صادرات برق ایران به نفع کیست؟

سوخت فسیلی منبع اصلی تولید برق ایران

نیروگاه های حرارتی با استفاده از مازوت، گازوئیل و گاز بیش از ۹۳ درصد از کل تولید برق ایران را تشکیل می‌دهند. حدود سه چهارم نیروگاه های حرارتی ایران مبتنی بر گاز یا بخار هستند که بازده بسیار پایینی در حدود ۳۰ درصد دارند. ایران از دو دهه قبل تبدیل این نیروگاه‌ها را به سیکل ترکیبی با راندمان ۴۵ درصدی هدف قرار داده بود اما در این تلاش موفق نبوده است. دلایل آن عبارتند از سوء مدیریت اقتصادی و ناکارآمدی همراه با انواع تحریم های خارجی.

همچنین بر اساس آمار وزارت نیرو و مرکز پژوهش های مجلس، حدود ۱۳٪ از برق تولیدی کشور در شبکه فرسوده انتقال و توزیع تلف می شود. بررسی آمارها و شرایط موجود نشان می‌دهد سیاست‌مداران و مسئولان ایرانی به دلیل در دسترس بودن منابع عظیم نفت و گاز، برنامه و هدفی برای تغییر در شیوه‌ی تولید و صادرات کشور ندارند و بدون توجه به آسیب‌ها و ضرر‌های بلندمدت این روش، همچنان از منابع فسیلی برای تولید برق استفاده می‌کنند. منابع تجدیدناپذیر از بین می‌روند، آلودگی و گرمایش سهم کشور می‌شود و چون روی روش‌های دیگر و تنوع سبد تولید انرژی سرمایه‌گذاری نمی‌شود، ایران در آینده منبعی برای تولید برق نخواهد داشت.

آلودگی و از بین رفتن منابع، دستاورد صادرات برق

کشورهای پیشرفته برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و کنترل گرمایش و تغییر اقلیم به سمت انرژی پاک و تجدیدپذیر می‌روند ولی در ایران برای تولید برق از نیروگاه‌های برق‌ابی و سوخت فسیلی استفاده می‌شود. آب جزو منابع بسیار مهم و بدون بازگشت است و سوزاندن گاز برای تولید برق یعنی تولید دی‌اکسیدکربن، آلوده کردن هوا و از دست دادن منابع انرژی برای آینده.

براساس داده‌ها و تحلیل‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا که اله‌داد به آن اشاره کرده است، میزان دی‌اکسید کربن ناشی از سوزاندن گاز برای تولید برق در ایران، از ۴۵ Mt در سال ۲۰۰۰ به ۱۶۰ Mt در سال ۲۰۲۲ رسیده است.

با وجود این‌که ایران اقلیمی پر آفتاب و وزش باد قابل توجه دارد، فقط ۳۳ مگاوات از برق کشور، نیروگاه خورشیدی و بادی تولید می‌شود و به اندازه تولید ۱۱۶ مگاوات در «سیکل ترکیبی»، نیروگاه نسبتا کارآمد ساخته و فعال کرده است.

ایران در نظر داشت تا پایان برای سال ۱۴۰۲ نیروگاه‌های بیشتری راه‌اندازی و بیش از ۵۰۰۰ مگاوات انرژی تولید کند اما در هفت ماهه اول (اسفند تا مهرماه) توانست به عدد ۱۰۲۰ مگاوات برسد. اکثر نیروگاه‌های جدید گازی هستند و به‌طور متوسط ۳۰٪ ظرفیت خود کار می‌کنند.

صادرات برق ایران به نفع کیست؟

ایران و خشکسالی برگشت‌ناپذیر

خشکسالی‌های ایران در مقایسه با گذشته طولانی‌تر شده و بررسی‌ها نشان می‌دهد از سه دهه پیش روندی افزایشی داشته است. با توجه به گرمایش جهانی و افزایش دما انتظار می‌رود رویدادهای مخرب مانند خشکسالی‌ها سریع‌تر آغاز شود و شدت، گستره و فرکانس رخداد بالاتری نسبت به گذشته داشته باشد. این نکات را احد وظیفه –رئیس وقت مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی کشور- اسفندماه ۱۴۰۲در وبینار بررسی چالش‌های جوی و اقلیمی ایران مطرح کرد.

اردیبهشت ۱۴۰۱ علیرضا شهیدی –رئیس وقت سازمان زمین‌شناسی- که تحصیلات زمین‌شناسی و دکتری تکتونیک از دانشگاه پیر و ماری کوری فرانسه دارد، درباره خشکی ایران می‌گوید: «خشكسالي عارضه‌ای طبیعی، موقتی و بازگشت‌پذیر در شرایط اقلیم هر منطقه و در واقع سیمای موقت یک اقلیم است و با خشکی‌ای که به وضعیت دائمی کمبود آب در یک ناحیه اطلاق می‌شود، تفاوت دارد. نمی‌توان گفت ایران وارد دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده است و ۱۰ سال دیگر برطرف خواهد شد. با توجه به وضعیت اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران مشکل کم‌آبی ادامه خواهد داشت و به خشکی قطعی تبدیل می‌شود.»

با توجه به موارد مطرح شده پرسش این است که صادرات برق به قیمت آلودگی بر اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی و از دست رفتن منابع آبی، به سود چه کسی است؟ در شرایطی که کشور با ناترازی انرژی و کمبود برق و آب درگیر است و حتی پول برق صادراتی به ایران برنمی‌گردد.