جامعه شناسی

این پژوهش با بررسی فعالیت‌های دانشجویی در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی نشان می‌دهد که کنشگری دانشجویان از دهه ۶۰ و ۷۰ که عمدتاً سیاسی و در قالب تشکل‌های رسمی بود، به‌تدریج در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ به سمت فعالیت‌های فرهنگی و هنری تغییر یافته است. کنشگری دانشجویان در سال‌های اخیر با کاهش جذابیت تشکل‌های رسمی، بیشتر در قالب محافل غیررسمی، شبکه‌های اجتماعی و گروه‌های دوستانه دنبال می‌شود. تحولی که ریشه در محدودیت‌های سیاسی، تغییر سبک زندگی نسل جدید و گسترش فضای مجازی دارد و بازتابی از دگرگونی‌های گسترده‌تر در جامعه ایرانی به شمار می‌آید.

پژوهش «زهرا معینی» درباره شهرک اکباتان نشان می‌دهد که این شهرک، تنها یک مجتمع مسکونی نیست، بلکه به فضایی زنده و معنادار برای مقاومت اجتماعی تبدیل شده است. این تحقیق توضیح می‌دهد که چطور فضای شهری می‌تواند فراتر از یک بستر فیزیکی، به میدان نبردی میان قدرت و زندگی روزمره مردم بدل شود. در اکباتان، معماری خاص، جمعیت جوان، طبقه متوسط و تجربه‌های جمعی، بستری را برای شکل‌گیری همبستگی، سوژگی و اعتراض فراهم کرده‌اند. به همین دلیل، این شهرک در جریان اعتراضات ۱۴۰۱ به یکی از کانون‌های مهم مقاومت شهری در تهران تبدیل شد؛ مقاومتی که نه صرفاً سیاسی، بلکه برخاسته از تجربه‌های روزمره، احساس تعلق و مبارزه برای حق به شهر است.

این پژوهش نشان می‌دهد که برخی رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور، به‌ویژه در سال‌های اخیر، گفتمانی از دموکراسی و حقوق بشر را ترویج می‌کنند که با سیاست‌های نئولیبرالی و بازار آزاد هم‌راستا شده است. در این فضا، مفاهیمی مانند آزادی و عدالت بیشتر به ابزار‌هایی برای مشروعیت‌بخشی به مداخله‌های خارجی و تضعیف نقش دولت تبدیل می‌شوند. پژوهشگر با تحلیل برنامه‌هایی مثل «پرگار» در بی‌بی‌سی فارسی، نشان می‌دهد که چطور برخی از فعالان حقوق بشر و تحلیل‌گران رسانه‌ای، خواسته یا ناخواسته، در جهت تثبیت این روایت عمل می‌کنند؛ روایتی که در عمل نه تنها به گسترش آزادی واقعی منجر نمی‌شود، بلکه با بی‌عدالتی و نابرابری‌های ساختاری همراه است.

«حتی در محیط‌های علمی، مناسک و رفتار‌های نمادین نقشی کلیدی در شکل‌گیری روابط انسانی و تولید دانش ایفا می‌کنند.» این پژوهش به بررسی نحوه تعامل جامعه‌شناسان ایرانی با یکدیگر در فضا‌های آکادمیک و حرفه‌ای می‌پردازد. نویسنده با نگاهی مردم‌نگارانه تلاش کرده نشان دهد که جامعه‌شناسان نه فقط با اندیشه، بلکه با رفتار‌های روزمره، سخنرانی‌ها، نشست‌ها، شوخی‌ها و حتی سکوت‌هایشان، مناسکی را اجرا می‌کنند که هویت و جایگاه‌شان را در میدان علم بازتولید می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که این مناسک تعامل، به چند الگو و سبک تقسیم می‌شوند: برخی رسمی و دانشگاهی‌اند، برخی صمیمی و خودمانی و برخی دیگر همراه با رقابت یا فاصله‌گذاری. این الگو‌ها نه تنها بر کیفیت ارتباطات علمی اثر می‌گذارند، بلکه به‌طور پنهان بر تولید علم، جایگاه افراد و مرز‌های میان گفتمان‌های دانشگاهی نیز تأثیر دارند.

در این پایان‌نامه تصویری عمیق، تاریخی و انتقادی از روند خصوصی‌سازی آموزش عمومی در ایران ارائه شده است. نویسنده با نگاهی ترکیبی به اسناد سیاستی، داده‌های آماری و مصاحبه با کنشگران کلیدی، نشان می‌دهد چگونه آموزش از یک حق عمومی به تدریج به کالایی قابل خرید و فروش تبدیل شده و چه پیامد‌های نابرابری‌آفرینی برای جامعه ایران به‌ویژه طبقات محروم در پی داشته است. فاطمه مقدسی ساختار‌های پنهان سیاست‌زدایی از آموزش را به چالش کشیده و راه‌هایی برای بازاندیشی در نقش دولت پیشنهاد می‌کند.

حسنا اسماعیل‌بیگی در پایان‌نامه خود با عنوان «بررسی علل مؤثر بر تغییر نگرش ایرانیان نسبت به معماری مسکونی در دوره قاجار با استناد به سفرنامه‌ها» به یکی از کمتر دیده‌شده‌ترین بزنگاه‌های تاریخی معماری ایران پرداخته است. او با بررسی ۲۰ سفرنامه از اروپاییانی که در دوره قاجار به ایران سفر کرده‌اند، نشان می‌دهد که تصویر معماری سنتی ایرانی در ذهن جامعه چگونه دچار دگرگونی شد؛ دگرگونی‌ای که ریشه در نگاه انتقادی و گاه تحقیرآمیز غرب به ایران داشت اما همزمان از دل بحران‌های داخلی مانند استبداد سیاسی، فقر گسترده، زلزله‌های مکرر و فروپاشی نهادهای سنتی تغذیه می‌کرد.

حادثه تلخ اسکله شهید رجایی بندرعباس، کشور را در اعزایی عمومی فروبرد؛ عزایی از دل مردم و برای مردم. مردم و کاربران شبکه‌های مجازی دنبال روزی به خصوص برای عزای عمومی نبودند. صف‌های طولانی برای اهدای خون، عزاداری‌های جمعی حتی در فستیوال شادی و همدلی‌های گسترده که نشان داد همه ایران همدرد دریا و جنوب هستند. مردم جامعه‌ای که سال‌هاست با «بی‌تفاوتی اجتماعی» تحلیل می‌شود، چطور اینگونه کنار بندرعباس ایستاد؟ انگار که مفاهیم قبلی پاسخی برای این همدلی مردم ندارد.

این وضعیت نتیجه آرایش کدام نیروهاست؟ / بعد از جنگ سیاست‌های خصوصی‌سازی شروع شد/ در این شرایط طبقه دیگری شروع به رقابت با طبقه جدید کرد/طبقه سرمایه‌دار معیشتی از قبل انقلاب حضور داشت/ بروز بیرونی میان این دو نیرو در نزاع بین جریان دموکراسی خواه و اسلام‌گرا دیده می‌شد/ با ظهور پدیده احمدی‌نژاد چرخشی در این مسیر ایجاد شد

تقریبا یکسال از شروع کار دولت مسعود پزشکیان گذشته است و حالا وقت آن است که بررسی کنیم دولت با چه چالش‌هایی رو به است. جمهوری اسلامی ایران وارد مرحله جدیدی از حکمرانی شده است؟ شروع مذاکرات ایران و آمریکا در چارچوب همین مرحله جدید بازتعریف شده است؟ دکتر رضا کلاهی جامعه‌شناس به این سوالات پاسخ می‌دهد. از نظر او، جامعه به دو گروه هویت‌گرا و ذره‌گرا تقسیم شده است؛ کدام یک از این دو گروه می‌تواند جامعه را مستعد ناآرامی دیگری بکند؟

این پایان‌نامه به بررسی وضعیت اجتماعی و اقتصادی زنان کارگر خانگی می‌پردازد. زنان کارگر خانگی به افرادی گفته می‌شود که در خانه‌های دیگران مشغول به انجام کار‌هایی مانند نظافت، مراقبت از سالمندان، نگهداری از کودکان و آشپزی هستند. پژوهشگر در این کار بررسی چالش‌ها و راه‌های بقا و مقاومت این زنان در برابر شرایط تبعیض‌آمیز پرداخته است.

مقصود فراستخواه با ساخت کنشگران مرزی، مفهوم جدیدی را بر ادبیات جامعه‌شناسی ایران افزوده است.در این کتاب به ظرفیت‌های کشور برای خروج از انسداد سیاسی و چگونگی دوام اشاره شده است. او به این سوال پاسخ می‌دهد که تمدن ایران چگونه پنج هزار سال دوام آورده است.این کتاب با فراتر رفتن از نگاه نقادانه بر یک ظرفیت مثبت کشور، متمرکز شده است. فراستخواه در این کتاب علیه ناامیدی مطلق اجتماعی ایستاده است و کنشگران مرزی را روزنه‌ای از امید می‌داند.

«عارف بلندنظر» دانش‌آموخته جامعه‌شناسی به مطالعه کنش‌های جمعی تشکل‌های نیروی کار در بازه زمانی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ پرداخته است. هدف پژوهش بررسی نقش این تشکل‌ها در سه سطح منابع اقتصادی، منابع اجتماعی و طبقه‌بندی‌های عام جامعه است. در این راستا، نویسنده با تحلیل ابعاد مختلف اعتراضات، اعتصابات و توافق‌نامه‌های موجود، تلاش کرده تا روند شکل‌گیری و توسعه گروه‌های نیروی کار را تبیین کند. علاوه بر این، این پژوهش از منظر حقوقی و با ارزیابی اسناد و برنامه‌های تشکل‌های نیروی کار به تحلیل ارتباط آنها با مسائل طبقه اجتماعی و سیاست‌های اقتصادی می‌پردازد. همچنین، پژوهش به بررسی زمینه‌های هم‌گرایی و تضاد بین مطالبات نیروی کار و منافع عمومی پرداخته و تلاش کرده است تأثیر این عوامل بر سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی کشور را نشان دهد.

«محمد مهدی اسماعیلی» وزیر فرهنگ و ارشاد دولت سیزدهم و صادرکننده مجوز پایگاه خبری «شهید جمهور» برای خود، حالا به موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ایران رفته است. رشته تحصیلی او علوم سیاسی است و مشخص نیست که بر اساس چه فرآیندی در موسسه مطالعات اجتماعی پست گرفته و فعالیت می‌کند. موسسه‌ای که در تاریخ خود هیچگاه عضوی با تحصیلات غیرمرتبط نداشته است، حالا مدیر مسئولی دارد که تماما سیاسی است و هیچ سابقه‌ای در حوزه علوم اجتماعی ندارد.

تنهایی یک احساس ذهنی دردناک یا یک درد اجتماعی است که از عدم ارتباطات اجتماعی مطلوب و واقعی ناشی می‌شود. «مطالعه نقش زیرساخت اجتماعی در شکل‌گیری اجتماعات محلی پایدار؛ مطالعه موردی شهرک اکباتان و آپادانا در منطقه پنج شهر تهران» عنوان این پایان‌نامه است. مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش عبارت است از: نقش طراحی و مطلوبیت فضایی در در رفع انزوا و تنهایی، نقش دین، امنیت محیطی و فردی، رضایت از زندگی، تجربه آزادی‌های فردی، احساس تعلق، هویت محله‌ای، مشارکت اجتماعی و اقتصادی، در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی و تقویت اجتماعات.

این پایان‌نامه به بررسی مفهوم «انسان اضافی» در چارچوب شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی منطقه قلعه گنج در جنوب کرمان می‌پردازد. مسئله اصلی پژوهش، تحلیل چگونگی تأثیر مداخلات دولتی، بحران‌های زیست‌محیطی، ساختارهای قدرت در شکل‌گیری شبکه‌های وفاداری، توزیع منابع و ایجاد یا طرد انسان‌های «اضافی» است. این پژوهش، تلاش می‌کند نشان دهد که فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی نظیر افول کشاورزی و گسترش اقتصاد غیررسمی مانند قاچاق، چگونه به شکل‌گیری اقتصادهای جدید و وضعیت‌های متناقض اجتماعی در این منطقه منجر شده است. هدف اصلی پژوهش، شناسایی سازوکارهای تولید انسان‌های «اضافی» در منطقه و بررسی اثرات آن بر بازتولید ساختارهای نابرابری و وابستگی است.

این پایان‌نامه با عنوان «مردم‌نگاریِ گفتمانِ روان‌شناسی عامه‌پسند در زندگی روزمره» نوشته‌ی میلاد یزدچی به بررسی تأثیرات گفتمان روان‌شناسی عامه‌پسند بر زندگی روزمره افراد پرداخته است. این تحقیق با رویکرد مردم‌نگارانه در شهر فولادشهر انجام شده و شامل مصاحبه با ۲۰ نفر از مصرف‌کنندگان این گفتمان، تحلیل فضای مجازی (مانند کانال‌های تلگرامی مرتبط) و بررسی نشست‌ها و کلاس‌های روان‌شناسی موفقیت است. هدف اصلی پژوهش، درک پیامد‌های این گفتمان بر فرهنگ عمومی و مناسک فردی است که از طریق مفاهیمی مانند «اسطوره خود» و استعاره‌های موفقیت گسترش یافته‌اند. نویسنده با تکیه بر این تحلیل‌ها، نشان داده که گفتمان روان‌شناسی عامه‌پسند چگونه به اسطوره‌سازی و تقویت مفاهیمی مانند خودشکوفایی و مسئولیت‌پذیری می‌پردازد و تأثیرات آن بر رفتار و تفکر افراد چیست؟ این پایان‌نامه، به‌ویژه، به بررسی نقش استعاره‌ها و اصطلاحات خاص در ترویج این گفتمان و پیامد‌های آن بر مناسک فردی و فرهنگ عمومی پرداخته است، تا ابعاد مثبت و منفی این پدیده در زندگی روزمره را آشکار کند.

اوایل قرن چهاردهم شمسی، اولین قانون برای ممنوعیت سقط جنین تصویب شد. در حال حاضر صدایی که قوی‌تر به گوش می‌رسد، صدای مخالفان حق سقط جنین است. چالش میان طرفداران حق حیات و حق انتخاب در چند سال اخیر به وجود آمده است. سیاست‌گذار نباید به مسائل اجتماعی نگاه کمی داشته باشد. نتیجه اعمال رویکرد مهندسی در یک مسئله اجتماعی، نادیده گرفتن تفاوت‌هاست. تقریبا ۷۰ درصد سقط جنین با موافقت پدر و مادر انجام می‌شود. اگر دولت بخواهد جمعیت کشور افزایش پیدا کند، ابتدا باید بحران اقتصادی موجود را حل کند.

از همه اصحاب علوم اجتماعی و فعالان جامعه مدنی کشور انتظار داریم به هر شیوه ممکن از انجمن و فعالیت‌های علمی آن حمایت کنند و اعتراض خود را نسبت به اقدام غیرقانونی شهرداری تهران اعلام نمایند.

عباس عبدی از غلامعلی حدادعادل پرسید: آیا در این ۴۵ سال و از ابتدای نوشتن کتاب‌های جامعه‌شناسی اسلامی و اقتصاد اسلامی و امثال آنها، تاکنون هیچ متنی اضافه بر آنها تدوین شده است که معرف علوم انسانی غیرغربی و مستقل یا متفاوت از آن باشد؟ مگر علم، شرقی و غربی، اسلامی و غیراسلامی دارد؟

عباس کاظمی، استاد سابق دانشگاه تهران نوشت: متوجه شدیم که استادیار خوش ذوق،خلاق و باسواد گروه جامعه‌شناسی دانشگاه‌تربیت‌مدرس از مهرماه امسال از دانشگاه اخراج شده است.