معماری قاجاری در آینه سفرنامه‌های فرنگی؛ بازتاب زوال یک تمدن

حسنا اسماعیل‌بیگی در پایان‌نامه خود با عنوان «بررسی علل مؤثر بر تغییر نگرش ایرانیان نسبت به معماری مسکونی در دوره قاجار با استناد به سفرنامه‌ها» به یکی از کمتر دیده‌شده‌ترین بزنگاه‌های تاریخی معماری ایران پرداخته است. او با بررسی ۲۰ سفرنامه از اروپاییانی که در دوره قاجار به ایران سفر کرده‌اند، نشان می‌دهد که تصویر معماری سنتی ایرانی در ذهن جامعه چگونه دچار دگرگونی شد؛ دگرگونی‌ای که ریشه در نگاه انتقادی و گاه تحقیرآمیز غرب به ایران داشت اما همزمان از دل بحران‌های داخلی مانند استبداد سیاسی، فقر گسترده، زلزله‌های مکرر و فروپاشی نهادهای سنتی تغذیه می‌کرد.

یافته‌های او نشان می‌دهد که در دوره قاجار، معماری سنتی دیگر نماد اعتبار و هویت ملی نبود؛ بلکه در تقابل با معماری غربی، کم‌کم به عنوان نشانه‌ای از عقب‌ماندگی تلقی شد. این تغییر نگاه، تنها حاصل «تقلید» از غرب نبود بلکه بیشتر بازتاب نوعی سردرگمی درونی نسبت به تعریف معماری مطلوب و مدرن در جامعه ایرانی بود. پژوهش او پرده از یکی از نقاط عطف مهم در تاریخ اجتماعی معماری ایران برمی‌دارد؛ جایی که تغییر سلیقه، تغییر سبک زندگی و تحول سیاسی دست به دست هم دادند تا معماری سنتی از متن زندگی ایرانیان کنار گذاشته شود.